Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
42
səsin var — demişdir.— Amma, öz aramızdır, rövzəxanların səsini batıran səsə oxşayır... Özünü gözlə, bu iki səs bir-birini batıran səslərdir!‖. 1898-ci ildə Cavid ―Məktəbi-tərbiyə‖ni müvəffəqiyyətlə bitirir. O, təhsilini yenə də davam etdirmək istəyir. Ancaq bu vaxt şiddətli göz ağrısına tutulması buna mane olur. Atası Hüseyni müalicə üçün Təbrizə göndərir. Bu zaman Cavidin qardaşı Məhəmməd Rasizadə də Təbrizdə idi. Cavid Cənubi Azərbaycana hansı ildə getmişdir, orada neçə il qalmış və nə ilə məşğul olmuşdur? Bu suallara ancaq, onun Təbrizdən və Urmidən müəllimi Sidqiyə göndərdiyi məktublardan cavab alırıq. Bu məktubların biri (1898-ci ildə, Təbrizdən yazılmışdır. Burada Cavid müəlliminə bildirir ki, o, Təbrizdə böyük qardaşının yanındadır və ―Talibiyyə‖ mədrəsəsində təhsilini davam etdirir, qardaşı Məhəmməd, Seyid həkim adlı bilikli, açıqfikirli bir şəxs ilə çox yaxın dostdur. Seyid həkim hər axşam onların mənzilinə gəlir və onlarla birlikdə ―Nasiriyyə‖, ―Təbriz‖, ―Şərafət‖, ―İzzət‖, ―İttila‖ və ―İran‖ qəzetlərini oxuyur, müzakirə edirlər 1 . Təbrizdən yazılmış, ancaq tarixi göstərilməmiş digər iki məktubda isə Cavid ―Talibiyyə‖ mədrəsəsinə daxil olmadan əvvəl yenə Təbrizdə gözlərini müalicə etdirdiyi haqqında məlumat verir, Sidqidən aldığı bir məktub münasibətilə öz sevincini və təşəkkürünü bildirir. O, müəlliminə yazır ki, ―məktubunu aldım. Qəmli, xəstə gözlərimə işıq gəldi‖ 2 .
isə Cavid gözlərinin yaxşı olduğunu sevinclə xəbər verir. ―Gözlərimin xəstəliyi yaxşıdır. Görmək allahın insana bəxş etdiyi ən böyük nemət imiş‖ — deyə sözlərinə onu da əlavə edir ki, ―mənə tez-tez məktub yazın. Mən sizin şagirdinizəm və həmişə çalışıram ki, sizdən bir söz eşidəm, öyrənəm‖ 3
.
1
2 Yenə orada, arx. 7, Q-3 (270). 3 Yenə orada, (271). 43
Məzmunundan aydın olur ki, bu iki məktub 1898-ci il tarixli məktubdan əvvəl yazılmışdır. Çünki Cavid gözlərini müalicə etdirmədən mədrəsəyə daxil ola bilməzdi. Cavidin Sidqiyə məktublarının çoxu farsca yazılmışdır. Bu məktublar şairin fars ədəbi dilinin bütün incəliklərinə vaqif olduğunu göstərməklə bərabər, onun o zamankı siyasi-ictimai görüş dairəsini, eləcə də İran və Cənubi Azərbaycan həyatına baxışını əks etdirir. Məktubların, demək olar ki, hamısında Cavid Cənubi Azərbaycanın siyasi, ictimai və inzibati həyatından çox şikayət edir, narazı qaldığını bildirir. İran dövlət başçılarının özbaşınalıqları, öz şəxsi mənafeləri xatirinə ölkəni göz-görəti xarici işğalçıların tapdağına çevirmələri Sidqinin şagirdini çox narahat edir. Xüsusən Cənubi Azərbaycanın bir tərəfdən İran istibdadının, digər tərəfdən ingilis imperializmi və rus çarizminin təzyiqi altında olması, xalqın öz azadlığını itirməsi gənc şairi çox düşündürür. O bu vəziyyətin dözülməz olduğunu öz müəlliminə bildirir. Bu cəhətdən Cavidin Urmidən Sidqiyə göndərdiyi hicri 1321-ci il 2 cəmadiyələvvəl (1903) tarixli məktubu çox səciyyəvidir. Məktubda oxuyuruq: ―...Rəbiyələvvəl ayının 13-də Urmiyə gəldim. Bu şəhərdə mənə böyük şadlıq üz verdi... Urmini İranın şəhərləri ilə müqayisə etmək olmaz. Bu şən şəhər Azərbaycan şəhərlərinə xüsusilə oxşayır. Bu şəhərin İran şəhərlərinə dəxli yoxdur‖. ―...Urmi bir torpaqdır ki, Rumun parçalarındandır. Özü gözəl şəhər, camaatı da safqəlbli, sadə adamlardır. Ticarət və sənayedə mahirdirlər, kəsbi-ticarətdə qabil, tərəqqi və mədəniyyətə maildirlər... Amma təəssüflər olsun ki, ingilis və rus (çar Rusiyası. — Red). təzyiqi yerli əhalinin azadlıq səsini batırmışdır‖. Cavid bu əsarətin əsas bir səbəbini ―qeyrətsiz‖, ―namussuz‖ İran dövlət başçılarının xəyanəti və kütbeyinliyi ilə izah etdikdən sonra yazır ki, ingilislər və rus çarı özlərinin şəxsi mənafelərini güdürlər, özlərinin mövqelərini möhkəmləndirməyə səy edirlər... Şəhərin hər tərəfində nə qədər gözəl, abad yerlər var, harada yaxşı 44
yaylaqlar var, — ingilislərin əlindədir... Onlar burada öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün qalalar, istehkamlar tikdirir, camaatın gözündə onları kilsə kimi göstərirlər...‖ 1 . M.T.Sidqinin şəxsi arxivində mühafizə olunan iranlı və cənublu dostlarından alınmış bir çox məktublar və Sidqinin onlara yazdığı cavablar aydın göstərir ki, bu illərdə Azərbaycanın hər iki hissəsində ölkəni ingilis və çar işğalı təhlükəsindən, İran istibdadı zülmündən xilas etmək yollarını axtaran müəyyən qrup ziyalılar varmış ki, onlar müxtəlif yollarla, o cümlədən şəxsi məktublaşma yolu ilə bir-birilə fikirlərini bölüşdürmüşlər. Məsələn, hicri 1320 (1902)-ci ildə Naxçıvandan Q.Şərifov tərəfindən Xosrov Nasirülmülkə (Əmir Tuman Xosrov xan Nasirülmülk) yazılan bir məktubda deyilirdi ki, ―Vətənin istiqlalı bizim ən böyük arzumuzdur. Başımızda olan bu sevda yalnız başımız bədənimizdən ayrıldıqdan sonra bizi tərk edə bilər. Millətlər iri qədəmlərlə tərəqqi etdikləri halda, bizim millət zəlil və xar olmaqdadır. Xarabazara çevrilmiş vətənin dözülməz vəziyyəti getdikcə onun səhhətini daha da kökündən sarsıtmaqdadır... Bəli, vətən mədəsi pozulmuş, əlacı çətin olan xəstələrə bənzəyir.. Bu xəstənin yaxası cahil və nadan təbiblər əlindədir. Nə qədər onun səhhəti haqqında düşünürüksə, məlal və hüznümüz o qədər artır. Vətən başçılarımızın başı qumara və qəhbələrə qarışmışdır. Vətən nə vətən, tfu belə vətən başçılarının üzünə!‖
2 Cavidin məktublarından hiss olunur ki, gəncliyində, 20-21 yaşlarında ikən o da zalımlara nifrət edən qabaqcıl ziyalılar qrupuna rəğbət bəsləyirmiş. Cavidin Urmidən yazdığı başqa məktubları da vardır. Onun Sidqinin vəfatı münasibətilə ―Şərqi-rus‖ qəzetinə göndərdiyi və:
1
2 Rəf, arx. 7, Q-3 (296). Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|