Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
24
və demək olar ki, onun hər bir yeni əsəri haqqında məqalələr yazmış, fikir söyləmiş, xeyirxah bir niyyətlə onun əsərləri və görüşlərində olan müvəffəqiyyət və nöqsanları göstərmişlər. Bu obyektiv elmi tənqidin də şairin yaradıcılıq inkişafına çox müsbət təsiri olmuşdur. Cavidin görüşlərində olan bütün ziddiyyətlərdə, onun yaradıcılığında müəyyən dövrdə əmələ gələn tərəddüdlərə, hətta ciddi ideya səhvlərinə baxmayaraq, xalqımız, qabaqcıl ziyalılarımız və
ədəbi-bədii təşkilatlarımız Cavidin xidmətlərini və gələcəyini də unutmayaraq onun yaradıcılığına həmişə geniş ürəklə, qayğı ilə yanaşmışdır. Azərbaycan sovet tənqidi Cavidin istedad və sənətkarlığını qiymətləndirməklə bərabər, həmişə onun qarşısına yeni tələblər, vəzifələr qoymuş və şairin yaradıcılıq çətinliklərindən qurtarması üçün yollar göstərməyə çalışmışdır. Bununla belə Cavid
yaradıcılığına marksist münasibətin birdən-birə yarandığını demək olmaz. Cavidin yaradıcılığı ilə məşğul olan ilk sovet tənqidçisi Hənəfi Zeynallıdır. O, 1923-1926-cı illərdə ―Şeyda‖ xüsusunda qısa bir mülahizə‖, ―Şeyx Sənan‖ haqqında mülahizələrim‖, ―Cavidin Peyğəmbəri haqqında mülahizələrim‖ məqalələrini yazmışdı
1 .
Məqalələrin adından da göründüyü kimi, H.Zeynallının mülahizələri əsasən şairin inqilabdan əvvəl yazdığı əsərlər haqqında idi. Tənqidçinin xüsusən ―Şeyx Sənan‖, ―Şeyda‖ və ―Maral‖ haqqında mülahizələri, təhlilləri maraqlı idi. O, haqlı olaraq, ―Şeyx Sənan‖ı ruhaniliyi, fanatizmi, bütün köhnəlmiş din və təriqətləri rədd edən bir əsər hesab edir, ―Şeyda‖ faciəsində şairin inqilabçılara rəğbət bəslədiyini, ―Maral‖da feodal zülmünü və əxlaqını ittiham etdiyini, qadın hüququnu müdafiə etdiyini göstərirdi. H.Zeynallı Cavidin Şeyda kimi romantik qəhrəmanlarında olan zəif cəhətləri, ziddiyyətləri, tərəddüdləri də meydana çıxarır, tənqid edirdi. Bütün bunlarla bərabər, H.Zeynallı çox vaxt
1 Bax: ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1923 № 1, 2; 1926, № 9, 10, 11, 12 25
Cavidin yaradıcılığına birtərəfli yanaşırdı. Onun bu məqalələrində 1920-1926-cı illərdə yeni həyata çox laqeyd münasibət bəsləyən Cavidə keçmiş xidmətlərinə görə bir növ bəraət qazandırmaq meyli var idi. Bu illərdə, demək olar ki, H.Zeynallı özü də hələ marksist estetikası və ədəbi tənqidinin prinsiplərini tamamilə mənimsəyə bilməmişdi. Buna görə də tənqidçi səhv olaraq Cavidin ―Peyğəmbər‖ əsərində də ―çox parlaq‖ bir müasirlik görür, bu əsərdəki mücərrəd insanpərvərliyin, köhnəlmiş panteist görüşlərin və dini modernizə etmək təşəbbüslərinin də müasir inqilabi ideyalarla səsləşdiyini iddia edirdi. H.Cavidin yaradıcılığına ilk dəfə nisbətən düzgün qiymət verən tənqidçi Mustafa Quliyev olmuşdur. 1926-cı ildən başlayaraq Cavidin yaradıcılığını diqqətlə izləyən M.Quliyev şairin ayrı-ayrı əsərlərinin təhlilinə xüsusi məqalələr həsr etmiş başqa məqalələrində də Cavidin hər bir yeni əsərinə öz münasibətini bildirməyə çalışmışdır. M.Quliyev müasir ədəbiyyatın vəziyyəti və gələcək perspektivlərinə partiya və dövlət nöqteyi-nəzərindən yanaşan bir mədəniyyət xadimi idi. O, Cavidin də əsərlərinə bu cəbhədən yanaşır şairə təsir etməyə, Cavidin yaradıcılığına xalqın mənafeyinə və müasir ədəbiyyatın tələblərinə uyğun bir istiqamət verməyə çalışırdı. O, Cavidin səhv addımlarına görə hamıdan artıq kəskinliklə, bəzən də çox amansız şəkildə tənqid edirdi. Lakin bu, əsasən, səmimi, haqlı, ədalətli və hər cür yersiz hücumlardan qərəzçilikdən uzaq olan obyektiv marksist tənqid idi. M.Quliyev şairin yalnız səhvlərini əsas götürüb, onun sənəti haqqında birtərəfli mülahizələr yürütmürdü; Cavidin keçdiyi yaradıcılıq yolunun mürəkkəbliyini nəzərdə tutaraq onun qarşısında yeni tələblər qoyurdu. O, Cavidin inqilabdan əvvəlki yaradıcılığını qiymətləndirir, başqaları kimi heç də onu dəlilsiz-sübutsuz ―füyuzatçı şair‖, ―mürtecə burjua romantiki‖ adlandırmırdı. Çünki dünyagörüşü və sənəti
26
etibarilə Cavid həmişə mürtəce romantizmdən uzaq olmuşdu 1 . ―Füyuzat‖da isə şair gəncliyində təkcə bir şeir çap etdirmişdi ki, bu şeirin də məzmunca ―Füyuzat‖ın ideya istiqaməti ilə heç bir əlaqəsi yox idi. M.Quliyev ―Şeyda‖ faciəsini nəzərdə tutaraq Cavidin 1917-1918-ci illərdə inqilaba xüsusi rəğbət bəslədiyini, ―inqilabın qarşısında səcdə etdiyini‖ də qeyd edirdi. Tənqidçinin nəzərində H.Cavid burjua-dvoryan ictimai quruluşundan narazı olan, burjua-mülkədar dünyagörüşünün puçluğunu dərk edən, bununla belə 1926-cı ilə qədər proletar inqilabı ideyalarını da çətinliklə mənimsəyən yazıçılardan biri idi.
M.Quliyev tamamilə haqlı olaraq belə hesab edirdi ki, Cavid kimi yazıçıları yersiz hücumlarla yeni həyatdan uzaqlaşdırmaq yox, əksinə onların proletar inqilabı cəbhəsinə keçməsinə kömək etmək lazımdır. Bu kömək də quru təriflərdən ibarət olmayıb, kəskin marksist tənqid yolu olmalı idi. O yazırdı ki: ―...biz Cavid kimi şairlərdən inqilab tərəfinə keçməyi tələb edirik. İnqilab treni var qüvvəsi ilə qoşur. Əziz şairlər, inqilab dalğaları üzərində daha yuxarı qalxa bilərsiniz‖ 2 . Bu, keçmişdə burjua-mülkədar zülmündən fəryad edən, köhnə ictimai quruluş alt-üst olandan sonra isə gec-tez proletar inqilabı cəbhəsinə keçəcəklərinə heç bir şübhə qalmayan Cavid kimi yazıçılara düzgün marksist münasibət idi. Mustafa Quliyevin belə yazıçılara münasibətində diqqəti cəlb edən başqa bir cəhət də var idi: tənqidçi, eyni zamanda, nəzərdə tuturdu ki, bu yazıçıların sosialist inqilabı cəbhəsinə keçməsini arxayınçılıqla oturub gözləmək də olmaz. Bu məqsədə nail olmaq üçün onları hərəkətə gətirmək, onlara sağlam və tələbkar inqilabi tənqid yolu ilə təsir etmək lazımdır, onların hər bir səhvini və bu səhvi düzəltmək yollarını göstərmək lazımdır. Cavidin 1920-1926-cı illərdə yeni həyatdan heç nə yazmaması, əsərlərində yeni cəmiyyət quruluşuna öz
1 Bax: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, II cild, Bakı, 1960 ―Romantizm‖ bəhsi. 2 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 8-9. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|