Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
79
xüsusi qənaətlərindən və demək olar ki, o zaman hələ şairin özü üçün də tamamilə aydın olmayan məsələlərdən də bəhs etmişdi. Həqiqətən şairə belə bir sual verən olmuşdumu? Bu xüsusda heç nə bilmirik. Əslində bunu bilib-bilməməyin bir o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Ancaq onu demək olar ki, belə bir sualı qoyub, ona cavab axtarmaq bir idealist, romantik şair olaraq Cavid yaradıcılığının təbiətindən doğurdu. Bu dövrdə və bir müddət ondan sonra da Cavid hələ ―dünyanı ideyalar idarə edir‖ anlayışına çox bağlı idi. Başqa sözlə şairi bir sənətkar kimi birinci növbədə real varlığın tədqiqi deyil, daha çox ideal həqiqət axtarıcılığı məşğul edirdi. Buna görə də az-çox tanış olduğu köhnə və təzə ideyalara öz münasibətini bildirməyə xüsusi meyl və səy göstərirdi. Şeirdə barışmaz, narahat və narazı bir ruh, kəskin bir inkarçılıq ruhu var idi. Şair bu narazı ruhla, hər şeydən əvvəl, xalqları, millətləri bir-birindən ayrı salan, insanlar arasında fitnə-fəsad törədən ―bir yığın əfsanə, yalan, uydurmadan ibarət olan‖ dini etiqadları qamçılayırdı:
Bir yığın əfsanə, min lafü kəzaf Uydurub hər kəs çıxarmış ixtilaf. Hər biri boş bir xəyal almış ələ, Uğraşıb dünyaya salmış vəlvələ... ...Eyləmiş hər kəs təsəvvür qayəsiz Başqa yol, bir başqa xaliq, başqa iz. ...Hər kəsin ruhunda bir xaliq gülər, Eylə bir xaliq ki, xəlq etmiş bəşər... 1
Oxucuya məlumdur ki, bu illər yalnız Azərbaycanda deyil, ümumiyyətlə Zaqafqaziyada, həmçinin Türkiyə və İran kimi Yaxın Şərq ölkələrində inqilabi ideyalara qarşı dini təəssübkeşliyin çox qızğın şəkildə təbliğ edildiyi illər idi. Bu işdə ruhanilər xüsusi canfəşanlıq göstərirdilər. Dini təbliğatdan müstəmləkəçi dövlətlərin və yerli millətçilərin çox əlverişli bir
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri. səh. 541-542 80
vasitə kimi istifadə edib, dost və qardaş xalqlar arasında milli ədavət toxumu səpməyə müvəffəq olduqları da oxucuya bəlli olan tarixi bir həqiqətdir. Belə bir şəraitdə Cavidin dini təəssübkeşliyi kəskin, qəzəbli şəkildə qamçılamasının və mücərrəd humanizm ruhunda olsa da, millətləri sülhə, qardaşlığa çağırmasının, şübhəsiz ki, dövrünə görə xüsusi əhəmiyyəti var idi. Cavidin sonrakı əsərləri, xüsusən ―Şeyx Sənan‖ faciəsi aydın göstərir ki, onun bu şeirində ümumiyyətlə dinə şübhəli baxışı, dini təfriqəyə, ayrılığa qarşı çıxması təsadüfi olmayıb, onu həmişə düşündürən, onun yaradıcılığında həmişə öz həllini tələb edən və şairin dünyagörüşünün formalaşmasına da qüvvətli təsir göstərən məsələlərdən biri olmuşdur. Lakin Cavid idealist idi, dinin mənşəyi, tarixi kökləri haqqında onun mülahizələri idealist mahiyyətdə idi. Onun dini şübhəçiliyi isə, yeni bir ideya olmayıb, hələ XX əsrdən çox-çox qabaqlar Azərbaycan ictimai fikrinin və ədəbiyyatının başlıca qüvvətli cəhətlərindən biri idi. Din bu dövrdə şairin düşündüyü kimi xalqlar, millətlər arasındakı münaqişələrin və ictimai ziddiyyətlərin başlıca, yeganə səbəbi də deyildi. Bütün bunlara baxmayaraq, bu ideyanı yeni şəraitdə öz sənətinə, üslubuna xas olan xüsusi şairanə bir qüvvətlə və inadla təbliğ etməsi Cavidin müvəffəqiyyəti idi. İkinci tərəfdən, bu, Cavid romantizminin müəyyən real zəminəyə malik olduğunu göstərirdi. Belə ki, din və dini təəssübkeşlik tarixdə çox fitnə-fəsad törətdiyi kimi, indi də şairin doğma vətənində və onunla qonşu olan xalqlar arasında yenicə canlanmış olan ictimai və milli azadlıq hərəkatı əleyhinə çevrilmişdi. Cavid bir insanpərvər şair kimi bu açıq fitnəkarlığa qarşı susa bilmir, dözə bilmirdi; həyatın suallarına cavab verməyə çalışır, ziddiyyətləri həll etmək haqqında düşünürdü. Şairin bütün yaradıcılıq yolunu diqqətlə izlədikdə aydın olur ki, onun dinə münasibəti həmişə eyni şəkildə olmamışdır. Hər halda haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə şairin dini təəssübkeşliyi 81
nifrətlə qarşıladığı əsərlərindən aydındır. Şeirdə müəllifin oxucularına çatdırmaq istədiyi ikinci fikir müasir insan, müasir cəmiyyət, bəşəriyyətin keçmişi, hazırı və gələcəyi haqqında onun mülahizələri, başqa sözlə bir növ tarixə olan baxışı idi. Bu mülahizələrdə narazı ruh daha kəskin idi. Şairin nəzərində bəşəriyyətin tarixi guya bir yığın mənasız əxlaq, adət və ənənələr, yersiz ixtilaflar, ziddiyyətlər, keşməkeşlər tarixindən ibarət idi. Onun fikrincə bu tarix ―bir bölük miskin, hədyançı, xülyapərvər, əxlaq, etiqad dəllalarının‖ və öz mənafeyini güdən ―tülkü siyasilərin‖ milyonları zorla öz iradələrinə tabe etdirmələri tarixindən, bunun nəticəsində də millətlərin, xalqların, tayfaların, dövlət və hökumətlərin bir- birinə düşmən kəsilməsi, bir-birinə nifrət etməsi tarixindən ibarət idi; hal-hazır isə keçmişin əsiri, haman mənfur köhnəliyin ayrı bir donda təkrarından başqa bir şey deyildi:
Hökm edər ―mazi‖ bütün vicdanlara, ―Əskilik‖ eylər nüfuz iz’anlara. Əski adətlər birər zəncir olub, Dəmbədəm etməkdə təsxiri-qülub! Sorsalar: dünyada kimdir hökmdar? Mən derim: ölmüşlər, ölmüş duyğular 1 . Şair insanlığın yeganə səadət yolunu bu qaranlıq keçmişdən, bu ―ölmüşlər və ölmüş duyğular‖ aləmindən ayrılmaqda görür və bu köhnəliyə qarşı mübarizəni əsrin ən böyük qəhrəmanlığı hesab edirdi.
Hər nə yad etmişsiniz dün ya bu gün, Qəlbinizdən həp silin bir-bir bütün. Valideyn ağuşu, məktəb, mədrəsə, Qorxu, ümmid, təvəkkül, vəsvəsə, Etiqad, əxlaqü adət hər nə var,
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 542. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|