Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi
5
XX əsr
Məhəmməd ağa Müctəhidzadə....................................................273
İbrahim Tahir Musayev...............................................................279
Həsənəli xan Qaradaği.................................................................285
Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizi......................................................291
Məhəmmədəli Tərbiyət................................................................295
Qulam Məmmədli........................................................................301
Seyid Əbdülhəmid Xalxali..........................................................305
Əziz Dövlətabadi.........................................................................307
Əli Nəzmi....................................................................................313
Yəhya Şeyda................................................................................315
Məhəmməd Dəyhim....................................................................325
XXI əsr
Şahin Fazil...................................................................................331
Nəticə........................................................................................335
Ədəbiyyat.................................................................................341
Göstəricilər..............................................................................361
Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi
6
Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi
7
Elmi araşdırmalarımın hər bir mər-
hələsində mənəvi dəstəyini hiss etdi-
yim, dürüstlüyü, ləyaqəti və şəxsiy-
yətinə qibtə etdiyim, çox dəyərli qa-
yınanam
Sevil Mirbədəl qızı Musayevaya
sonsuz sevgi və minnətdarlıqla...
ÖN SÖZ
Şair təzkirələri ədəbiyyat tarixinin çox dəyərli və əvəzsiz
qaynaqlarındandır. Akademik B.Nəbiyev uzaq keçmişimizə dair
poetik irsin toplanıb tədqiq edilməsində, ədəbi fakt və hadisələrin
tarixlərinin dürüstləşdirilməsində, filoloji tədqiqatların aparılma-
sında, nəhayət, ədəbiyyat tarixlərinin və ayrı-ayrı poetik simalara
həsr olunmuş monoqrafiyaların yazılmasında ilk məxəz kimi təzki-
rələrin çox böyük əhəmiyyəti olduğunu önəmlə vurğulayır
1
.
Sözün həqiqi mənasında, əgər təzkirələr qələmə alınmasaydı,
bu gün bir çox şairin adı ədəbiyyat tarixindən silinəcəkdi. Məsələn,
Sam mirzənin “Töhfeyi-Sami” və Sadiq bəy Əfşarın “Məcməül-
xəvas” təzkirələri Səfəvi dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin
önəmli mənbələrindəndir. Əhdi Bağdadinin “Gülşəni-şüəra”sı isə
Bağdadda yaşayıb-yaratmış azərbaycanlıların, eləcə də Osmanlı
ölkəsinə mühacirət etmiş şairlərimizin həyat və yaradıcılığını öy-
rənmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yalnız azərbay-
canlı təzkirəçilərin deyil, həm də Orta Asiya və Osmanlı müəlliflə-
rinin qələmə aldığı təzkirələr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin mü-
hüm mənbələrindən hesab oluna bilər. Osmanlı təzkirələri üzərin-
də apardığımız araşdırmalar bunu bir daha təsdiq edir. Belə ki, təd-
qiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, XVI-XX əsrlərdə qələmə
alınmış Osmanlı təzkirələrində təxminən 60 nəfərə yaxın Azərbay-
1
Nəbiyev B. Şahinin qanadları: (“Təzkireyi-Şahin” haqqında rəy) / «Elm» qəze-
ti. - 2002. - 19 oktyabr.
Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi
8
can şairinin həyatı, yaradıcılığı və əsərlərindən nümunələr öz əksi-
ni tapmışdır. Bu şairlərin yarıya qədəri məhz Osmanlı təzkirələrin-
də xatırlanmış, fəqət Azərbaycanda tədqiq olunmamışdır
2
.
Azərbaycan təzkirələri dedikdə, müəlliflərin milli mənsubiy-
yətini əsas götürürük. Belə ki, yazıldığı dildən və məkandan asılı
olmayaraq, azərbaycanlı müəlliflərin qələmə aldıqları təzkirələri
Azərbaycan təzkirələri hesab edirik. Məsələyə orta əsrlər dövrü-
nün prizmasından yanaşdıqda, burada “Azərbaycan təzkirələri” və
“azərbaycanlı təzkirəçilər” ifadələri də müəyyən qədər şərti xarak-
ter daşıyır. Çünki həmin dövrə nəzər saldıqda, coğrafi vəziyyət ba-
xımından Rum və Orta Asiya, dil xüsusiyyətləri baxımından Os-
manlı və Cığatay ədəbiyyatları arasında qalmış böyük bir türk-
oğuz topluluğunun olduğunu görürük. Bu topluluq Qaraqoyunlu,
Ağqoyunlu, Səfəvi, Əfşar və Qacar səltənətlərini qurmuş və idarə
etmiş, Azərbaycan türkcəsində danışmış türk soylu ellərin məcmu-
sundan ibarətdir. Əsas etibarilə Azərbaycanda yaşamalarına rəğ-
mən, dövrün hərbi-siyasi prosesləri fonunda ölkəmizin tarixi-coğ-
rafi hüdudlarını aşaraq, Şərqi Anadoluya, İraqa, İrana yayılan bu
topluluq vahid bir etnosu (ulusu) təşkil etmiş, özlərini Osmanlı və
Orta Asiya türklərindən fərqləndirmişlər
3
. Bu ulus vahid siyasi qu-
ruluşa, mədəniyyətə, ədəbiyyata malik olmuşdur. Bu gün biz onla-
rın yaratdıqları tarixi, mədəniyyəti və ədəbiyyatı “Azərbaycan tari-
xi”, “Azərbaycan mədəniyyəti” və “Azərbaycan ədəbiyyatı” adı al-
tında ümumiləşdiririk. Gerçəklikdə isə bu məfhumların Azərbay-
can coğrafiyasının çox-çox ötəsinə varan anlayışlar olduqlarını gö-
rürük. İzzəddin Həsənoğlu Xorasanda, Qazı Bürhanəddin Orta
Anadoluda, Məhəmməd Füzuli İraqda yaşayıb-yaratmalarından
asılı olmayaraq, onların Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri ol-
duqları şübhə doğurmur. Çünki burada Azərbaycan məfhumu coğ-
2
Bax: Musalı V. Osmanlı təzkirələrində Azərbaycan şairləri. Bakı, Nurlan,
2009, 368 s.
3
Bax: Буниятов З.М., Эфендиев О.А. От редакторов // Фазлуллах ибн Руз-
бихан Хунджи. Тарих-и алам-ара-йи Амини. Баку, 1987, с.5; Kərimov P.Ə.
XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası. Bakı, 2011, s.22-23.
Dostları ilə paylaş: |