“Azərbaycan müəllimi”.-2013.- 1 mart.-№ 8.-S.7.
İrəvan Pedaqoji İnstitutu Azərbaycan bölməsinin acı taleyi
Azərbaycan elmi-pedaqoji fikir sferasında İrəvan Pedaqoji Texnikumu və İrəvan Pedaqoji
İnstitutunun öz yeri vardır. Onlar haqqında ədəbiyyatda az yazılsa da bu təhsil ocaqları tariximizdə
müəyyən izlər qoymuşdur. Azərbaycan elminin və təhsilinin inkişafında bu təhsil müəssisələrinin
məzunlarının rolu da az olmamışdır.
İlk öncə onu deməliyik ki, İrəvanda heç zaman azərbaycanlılar üçün ayrıca pedaqoji institut
olmamışdır, azərbaycanlı kadrlar İrəvan Erməni Pedaqoji İnstitutunun nəzdindəki bölmələrdə hazırlanmışdır.
Ermənilər azərbaycanlılar üçün müstəqil ali təhsil ocağının olmasına, yüzlərlə azərbaycanlının, həm də müəyyən
elmi-mədəni hazırlığa malik soydaşlarımızın bir yerə toplanmasına qətiyyən imkan verməzdilər. Ona görə də
Ermənistanda azərbaycanlıların ali təhsil almaq məsələsinə həmişə qısqanclıqla yanaşılmışdır.
Qərbi Azərbaycanın elmi potensialının mayasını təşkil edən, deportasiyaya uğrayaraq 1948-ci ildə
Bakıya köçürülməklə fəaliyyətinə son qoyulan İrəvan Pedaqoji İnstitutu nəzdindəki Azərbaycan bölməsi uzun
və kəşməkəşli bir yol keçmişdir.
Çox təəssüf ki, qədim tarixə malik olan Qərbi Azərbaycanın zəngin mübarizə tarixi, maddi-
mədəniyyət abidələri, incəsənəti, etnoqrafiyası, o cümlədən məktəb tarixi kifayət qədər sistemli
öyrənilməmişdir. İrəvan azərbaycanlıları təhsil sahəsində də zamanın sərt üzü ilə dönə-dönə qarşılaşaraq
amansız təqiblərə, mənəvi və fiziki basqılara məruz qalaraq çıxış yolunu ancaq Azərbaycana köçməkdə
görmüşlər. Bir fakt danılmazdır ki, erməni millətçiləri əsrin əvvəllərindən azərbaycanlıları öz ata-baba
yurdlarından çıxarmaqla soyqırımı siyasətini ardıcıl davam etdirməyə cidd-cəhdlə çalışmışdılar. Azərbaycanlılar
isə necə olursa-olsun bu çətinliklərə sinə gərməli olmuş və 70 il duruş gətirə bilmişlər. Basqılar, təqiblər güclü
olsa da, soydaşlarımızda elm, təhsil həmişə müqəddəs amal kimi qalmışdır.
Sovet rejimi öz ideoloji dayaqlarını möhkəmləndirmək məqsədilə Azərbaycanda ermənilərin,
Gürcüstanda və Ermənistanda azərbaycanlıların təhsil probleminin həlli sahəsində də müəyyən işlər görmüşdür.
Lakin digər müttəfiq respublikalardan fərqli olaraq, şovinist Ermənistanda azərbaycanlıların ali təhsil alması
müşkül məsələyə çevrilmişdi. "Böyük Ermənistan" xülyası ilə yaşayan bu "fanatiklər" öz çirkin məqsədlərinin
həyata keçirilməsi üçün min cür hiylələrə əl atır, azərbaycanlıların ali təhsil almalarını əngəlləyirdilər. Yüz
minlərlə soydaşımızın yaşadığı bu sovet respublikasında onların ali təhsil almaları erməniləri heç də narahat
etmirdi. Ona görə də azərbaycanlılar ali təhsil almaq üçün çox zaman Bakıya üz tutur, ümidlərini Azərbaycana
bağlayırdılar. Hər dəfə ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanmasına dair məsələ qaldırılanda ermənilər min bir
bəhanə ilə buna imkan olmadığını deyir, kadr çatışmazlığını əsas tutaraq, öz fikirlərini bir sıra arqumentlərlə
əsaslandırırdılar. Bəzi obyektiv, subyektiv səbəblər də hər dəfə onların köməyinə gəlirdi. Odur ki, Ermənistanda
ali təhsilli azərbaycanlıların sayı artmırdı, ayrı-ayrı rayonlarda ali təhsillilər barmaqla göstərilirdi. Ermənilər də
elə bunu arzulayırdılar. Lakin bu məsələyə onlar nə qədər müqavimət göstərsələr də, onun qabağını tam kəsə
bilmirdilər. Təsadüfi deyildir ki, 1924-1925-ci dərs ilində azərbaycanlılar üçün ilk dəfə İrəvanda türk işçi
fakültəsi açıldı. Bu iş onların ürəyincə olmasa da, bu fakültə 15 il fəaliyyət göstərə bildi, on beş il davam edən
bu fakültədə ilk ali təhsilli kadrlar hazırlandı. Bu barədə mətbuatda da yazılar gedirdi. "Qızıl şəfəq" qəzetində
1935-ci ildə bu barədə yazılan bir məqalədə türk fakültəsinin çətinliklərlə qarşılaşmasından bəhs edilirdi.
Qəzetin məlumatına görə, burada cəmi 18 tələbə oxuyurdu. Azərbaycan dilində ədəbiyyatın yoxluğu,
mütəxəssis kadrların çatışmaması işin keyfiyyətinə öz təsirini göstərirdi.
1936-37-ci dərs ilində İrəvan Qiyabi Pedaqoji İnstitutu da təsis edildi. Beynəlmiləlçilik siyasətinə
müvafiq olaraq onun nəzdində türk şöbəsi də açıldı. Lakin qəbul qaydalarına, xüsusən azərbaycanlılarla bağlı
qoyulan bürokratik tələblər sənəd qəbulunu ləngidirdi. Axırda bu bölmədə yerlər boş qalırdı. Ona görə də elə
birinci il "Türk məktəblərində coğrafiya, tarix müəllimlərinə olan böyük ehtiyac nəzərə alınaraq" qiyabi
institutun bu bölməsinin coğrafiya və tarix şöbələrinə sənəd qəbulu işi aprelin 10-dək uzadılmışdı. İlbəil yaranan
kəm-kəsirin hesabına Azərbaycan məktəblərinin kadr çatışmazlığı o yerə çatdırılmışdı ki, məktəblər bağlanmaq
təhlükəsi ilə üzləşirdi, ona görə də əlavə tədbirlərə əl atmaq lazım gəlirdi. Az sonra, yəni 1937-ci ildə İrəvanda
ikiillik müəllimlər institutunun Azərbaycan şöbəsi də açıldı. Burada 20 nəfərin əyani, 20 nəfərin qiyabi təhsil
alması planlaşdırılmışdı. Tədris prosesinin səmərəli təşkilinə imkan olmadığı üçün müəllimlər əsasən Bakıdan
dəvət olunurdu. Dərsliklər də Bakıdan gətirilirdi. Lakin ehtiyac yalnız bununla bitmirdi. Azərbaycanlılara lazımi
şərait də yaradılmırdı. Bir faktı xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, İrəvan Dövlət Universitetinin nəzdindəki
şərqşünaslıq fakültəsində azərbaycanlıların oxumasına hər cür maneçilik törədilirdi. Bura maraq göstərənlər olsa
da, qarşıya belə bir tələb qoyulmuşdu ki, şərqşünaslıqda oxuyanlar erməni dilini mükəmməl bilməlidirlər.
Deməli, o fakültədə yalnız ermənilər, ya da erməni məktəbini bitirənlər oxuya bilərdi.
Bir haşiyə: Sonralar Azərbaycan elminin korifeyi səviyyəsinə yüksəlmiş filologiya elmləri doktoru,
mərhum professor Mirəli Seyidov İrəvan Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsində təhsil alanda hiss edirdi
ki, bu təhsil onda olan güclü, daxili elm yanğınını təmin edə bilmir. Ona görə də erməni dilini mükəmməl
bildiyi üçün o, 1941-ci ildə İrəvan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsinin fars dili şöbəsinə daxil olur.
Lakin 3-cü kursda ikən universitetin rəhbərliyi onun gündüz pedaqoji institutda, axşam isə universitetdə təhsil
almasından xəbər tutmuşdu. Çox çətinliklə olsa da, Mirəli Seyidov 1945-ci ildə buranı bitirməyə müvəffəq olur.
Ermənilər bu istedadlı gəncin tədqiqatçılıq marağını, çox dərinliklərə baş vurmasını elə o zaman hiss etmişdilər.
Ona görə də başqa bir azərbaycanlıya belə fürsət verilməsini daha istəmirdilər. Təsadüfi deyildir ki, sonralar
İrəvandakı erməni qaynaqlarından ilk dəfə geniş profildə tədqiqatçı kimi istifadə edən azərbaycanlı alim də elə
Mirəli Seyidov olmuşdur. Həqiqətən, bu görkəmli alimin ötən əsrin 80-ci illərində apardığı elmi axtarışlar
məkrli qonşulara kəskin cavablar verməkdə çox əhəmiyyətli idi. Hətta ermənilər onu bütün ittifaqda şovinist
alim kimi tanıtmaq üçün əldən-ayaqdan gedirdilər. O zaman İrəvan Pedaqoji İnstitutunun qonağı olan professor
Həmid Araslı Mirəli Seyidovun çox dəyərli tədqiqatları ilə tanış olaraq ona Bakıya köçməsini məsləhət bilir.
Deportasiyanın başlanması ərəfəsində İrəvanda daha qala bilməyən M.Seyidov tezliklə Bakıya gəlir. O danışırdı
ki, şərqşünaslıqda yalnız ermənilər oxuyurdu və ən millətçi, şovinist ünsürlər də, o cümlədən daşnak ideyalı
müəllimlər də oraya toplaşmışdı. Erməni saxtakarlığının ocağı olan bu fakültəni qapalı saxlayırdılar. Çünki
gələcək erməni tədqiqatçılarına özlərinə məxsus "iş üsulu", yəni erməni saxtakarlığı da onlara elə burada
aşılanırdı. Onlar Matenadarandakı qiymətli əlyazmalarını saf-çürük edir, özlərinə sərf etməyəndə planlı şəkildə
onu məhv edir, yandırır, imkan olanda isə "özününküləşdirirdilər". Kim bilir, bizim mədəni tariximizin nə qədər
nadir inciləri orada indi də yatıb qalmışdır.
Azərbaycanda isə ermənilərin təhsilinə kifayət qədər qayğı göstərilirdi. Hələ ötən əsrin 30-40-cı
illərində Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda erməni bölməsi fəaliyyət göstərirdi. Hətta qəbul planının 15-20 faizi
bu bölmə üçün nəzərdə tutulurdu. Erməni alimlər isə, hər il bunun az olduğundan yuxarılara şikayət edirdilər,
çox vaxt öz məqsədlərinə nail olurdular.
Böyük Vətən müharibəsi illərində Ermənistan hökumətinin yuxarı dairələrində oturan millətçi-
şovinistlərin əl-qolu nisbətən bağlanmışdı, onlar müvəqqəti olaraq öz qınlarına çəkilmişdilər. Ona görə də bir
sıra görüntülərlə öz çirkin niyyətlərini ört-basdır edirdilər. Artıq mətbuatda da kadr hazırlığı kəskinliyi ilə
qoyulurdu. Məsələn, "Zəngi" qəzetində xırda millətlərin, o cümlədən azərbaycanlıların problemlərinə toxunan
məqalələrdə məktəblərin kadrsız qalmaması üçün təcili tədbirlər görmək təklifləri irəli sürülürdü. Məhz bunların
təsiri idi ki, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun 4 fakültəsinin Azərbaycan bölməsində dil-ədəbiyyat, fizika-riyaziyyat,
tarix-coğrafiya müəllimləri hazırlanırdı. Onlar buna mane olsa da, bu prosesi dayandırmağa qabil deyildilər.
Azərbaycanlı ziyalılar isə bu yolda öz səylərini davam etdirirdilər.
Uzun müddət Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda çalışmış Fərhad Fərhadov 1942-1943-cü illərdə
müharibədən qayıtdıqdan sonra həm İrəvan Pedaqoji Texnikumunda, həm də 1944-cü ildən başlayaraq İrəvan
Pedaqoji İnstitutunda dərs deməyə başlamışdır. O, 1945-ci ildə İrəvanda "Qədim və orta əsrlər ədəbiyyatına dair
oçerklər" kitabının nəşrinə də nail olmuşdu. Lakin Mərkəzi hökumətin əli ilə həyata keçirilən azərbaycanlıların
"mədəni deportasiyası" 1948-ci ildə onun da İrəvanı tərk etməsilə nəticələnmişdir. Azərbaycan bölməsinin
cəfakeşlərindən olan professor Rəhim Allahverdiyev (1907-1973) 1945-ci ildən deportasiyaya qədər İrəvan
Pedaqoji İnstitutunda dərs aparmışdır. İnstitut köçürüləndə o da Bakıya gəlmiş, burada dissertasiya müdafiə
edərək, elmlər doktoru adını almış, 400-dən çox məqalənin müəllifi kimi tanınmışdır.
Ermənilərin sıxışdırmalarının nəticəsi olaraq, deportasiya ərəfəsində, yəni 1947-ci ildə İrəvan Pedaqoji
İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin 4 fakültəsində cəmi 20 tələbə oxuyurdu. Bu elə vaxt idi ki,
azərbaycanlıların deportasiyasının yeni dalğası gözlənilirdi. Elə bu zaman İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Elmi
Şurası Azərbaycan bölməsinin işini müzakirəyə çıxararaq, onları bir qədər də sıxışdırdı. 1947-ci il 22 iyunda bu
barədə qəbul edilən qərara əsasən Azərbaycan bölmələri erməni bölmələri ilə birləşdirildi. Azərbaycan
bölməsinin dekanları isə erməni bölməsi dekanlarının müavini vəzifəsinə keçirildi. Onların müstəqil qərar qəbul
etmək səlahiyyəti əllərindən alındı. Bununla da bu fakültələrdə milli mənəvi dəyərlərə ağır zərbə vuruldu.
Müəllimləri də, tələbələri də məcbur edirdilər ki, ermənilərlə birgə nəfəs alsınlar, necə deyərlər "onların çaldığı
havalarla oynasınlar". Ona görə də günü-gündən Azərbaycan bölməsində kadr potensialı zəifləyirdi. Buranın
Azərbaycan bölməsində dərs deyənlərin çoxu əsasən İrəvan Pedaqoji Texnikumuna keçirdilər. Çünki stabil
kollektivi parçalanan bu institutdan fərqli olaraq texnikumda sanballı kadr potensialı hələ də qalırdı. Bu mənəvi
sıxıntılara baxmayaraq, bu prosesi sönməyə qoymayan tarixi səbəblər də vardı. Xatırladırıq ki, sovet
hakimiyyətinin ilk illərində Ermənistanda da Azərbaycan dilində təhsil ocaqları şəbəkəsinin genişlənməsi orada
təhsil alanların sayının sürətlə artmasına təkan vermişdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Qərbi Azərbaycanda
1922-23-cü illərdə 36, 1924-cü ildə 62, 1929-30-cu illərdə 112, 1931-ci ildə isə 245 Azərbaycan məktəbi
fəaliyyət göstərirdi ki, bunlardan da 45-i ancaq İrəvan qəzasında idi. Elə bu sürətli inkişaf da ali təhsilin
pedaqoji kadrlar problemini zəruri edirdi. Ali təhsilli müəllimlər nəinki çatışmırdı, onlar yox dərəcəsində idi. Bu
məsələ 1922-ci ildə Ermənistan Xalq Maarif Komissarlığı nəzdində "Azlıqda qalan millətlər" şöbəsinin
sənədlərində də öz əksini tapmışdı. Müəllim kadrlarının yerləşdirilməsi məsələsini də məhz bu şöbə qaldırmışdı.
Ona görə də məktəblərin müəllim kadrları ilə təmin olunması üçün ilk vaxtlar İrəvanda xüsusi kurslar təşkil
edildi. Bu hazırlıq kurslarını birinci il 30 azərbaycanlı müəllim bitirsə də, məktəblərin artmaqda olan tələbatı
bununla bitmirdi. Bu məqsədlə İrəvandan Bakıya 1923-cü ildə 16, 1925-ci ildə isə 38 nəfər müəllim ali təhsil
müəssisələrinə göndərilir. Onların ilk nümayəndələri olan Zəhra Abbasova, Tacirə Bağırova kimi gənc qadınlar
ali təhsil aldıqdan sonra İrəvana qayıdaraq bu prosesə qoşulmuşdular.
Lakin ali təhsil problemi yenə də öz həllini tapa bilmirdi. Müəllim çatışmazlığı əldə bəhanə tutularaq
çox vaxt türk məktəblərinə qərəzli şəkildə erməni mənşəli direktorlar təyin edilirdi, bir çox hallarda Azərbaycan
dilini bilməyən ermənilər azərbaycanlılara dərs deyirdilər, onlara rəhbərlik edirdilər. Bu azmış kimi, müəllim
kadrlarına ciddi ehtiyac olduğu halda, yüzlərlə azərbaycanlı tələbəyə "bəy", "xan", "mülkədar", "qolçomaq",
"kulak" və s. övladı damğası vuraraq pedaqoji təhsil müəssisələrindən xaric edirdilər. Təkcə 1930-35-ci illərdə
102 nəfərdən artıq azərbaycanlı tələbə və müəllim bu adlarla repressiyaya məruz qalmışdılar.
Azərbaycanlıların savadlanmasının qarşısını almaq üçün pedaqoji kadr hazırlığına hər cür maneçilik
törədilsə də, onlar öz fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Məsələn, 1940-cı ildə İrəvanda Pedaqoji İnstitutun
nəzdindəki Azərbaycan bölməsi və 2 Azərbaycan texnikumu (pedaqoji və kənd təsərrüfatı texnikumları)
fəaliyyət göstərirdi. "Sovet Ermənistanı" qəzetində pedaqoji texnikum haqqında deyilirdi: "1925-ci ildə yeni
təşkil olunarkən burada 30 tələbəni əhatə edən bir sinif olduğu halda, 1940-1941-ci dərs ilində 400-dən çox
tələbəni əhatə edən 18 sinif vardı. Yalnız 1940-1941-ci dərs ilində məktəbə 232 tələbə qəbul olunmuşdur.
Məktəb birinci buraxılışında (1928-29-cu il) 28 nəfər, ikinci buraxılışda isə (1929-30-cu il) azərbaycanlı
məktəblərinə 32 müəllim vermişdi. 1940-41-ci dərs ilində məktəblərimizə 150 nəfər müəllimin verilməsi
nəzərdə tutulmuşdu". Ümumiyyətlə, pedaqoji texnikum 1928-ci ildən 1941-ci ilə qədər 836 müəllim, eyni
müddət ərzində məktəbin qiyabi şöbəsi 242 müəllim, həmçinin birillik müəllimlər kursunu bitirən təxminən
150-dən artıq müəllim hazırlamışdı. Özünün 15 illik fəaliyyəti müddətində pedaqoji məktəbin 1228 nəfər
məzunu müəllim diplomuna layiq görülmüşdü. 1947-ci ilə qədər isə texnikumu 1370 nəfərə qədər pedaqoji
təhsilli müəllim başa vurmuşdur. Çox təəssüf ki, ali təhsilə rəvac verilmirdi.
Azərbaycanın bir çox görkəmli ziyalıları: C.Məmmədquluzadə, M.S.Ordubadi, M.Müşfiq, M.Hüseyn,
Əli Nazim, Mir Cəlal, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əbülhəsən, Sabit Rəhman, Mikayıl Rəfili, Süleyman Rüstəm
və başqaları bu təhsil ocağının qonağı olanda ali təhsil alan tələbələri də bu görüşlərə dəvət edirdilər. Bu təhsil
ocaqları arasında sıx əlaqə vardı.
Ümumiyyətlə, İrəvanda azərbaycanlıların ali təhsilə cəlbinə laqeydliklə yanaşılırdı. Xatırladırıq ki,
1936-cı ildə Qərbi Azərbaycan məktəblərində dərs deyən 541 nəfər müəllimdən cəmi 5-i ali təhsilli idi. Bu işə
1935-ci ildə Gümrüdə və Dilicanda təşkil edilmiş ikiillik qiyabi pedaqoji institutların bir qədər köməyi
dəymişdi. Buraya Bakıdan dəvət edilmiş professor Əhməd Seyidov - pedaqogikadan, Muxtar Qasımov -
marksizm-leninizmdən, Məmmədağa Şirəliyev - Azərbaycan dilindən, Məmməd Abbasov-psixologiyadan dərs
deyirdilər. Məhz onların köməyilə 1937-ci ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan şöbəsinin açılması bu
sahədə müəyyən irəliləyişin yaranmasına səbəb olmuşdu. Bir sözlə, birinci dərəcəli məktəblərdən tutmuş,
texnikumlar, ikiillik qiyabi pedaqoji institutlar və pedaqoji institutun Azərbaycan bölməsinədək azərbaycanlı
gənclər səylə öz təhsillərinə davam edirdilər.
İrəvanda və eləcə də bütün Ermənistanda azərbaycanlıların savadlanmasına ciddi çətinlik törədən əsas
iki amil var idi. Birinci amil ondan ibarət idi ki, min ildən artıq bir dövrdə azərbaycanlılar ərəb əlifbası əsasında
təhsil almışdılar. Yeni təhsil sistemi isə bunu qəbul etmirdi. Hər şeyi yenidən başlamaq lazım gəlirdi. İkinci amil
o idi ki, yerlərdə buna mane olurdular, ermənilərin millətçiliyi asta-asta öz işini görürdü.
1935-ci ildə Ermənistanda sovet hakimiyyətinin yubileyi günlərində belə azərbaycanlıların təhsil
alması üçün hələ də normal şərait yaradılmamışdı. Bu haqda "Qızıl şəfəq" qəzetində bir sıra məqalələr də dərc
edilmişdi. Belə məqalələr vəziyyətin ağırlığından xəbər verirdi.
Məktəblilərin işini qaydaya salmaq üçün ali təhsillilərə ciddi ehtiyac yenə də qalırdı. Bütün
çətinliklərə baxmayaraq, İrəvanda yaşayan Cahangir Ələkbərbəyov, Bala Əfəndiyev, Mehdi Kazımov, Miryusif
Mirbabayev, Abbas Fərəcov, Sadıq Fərəcov, Rza Vəlibəyov, Rza Şeyxzadə, Əkbər Rzayev, Əsgər Əsgərzadə,
Rəhim Allahverdiyev, Cəfər Vəlibəyov, Bəhlul Yusifov, Ələşrəf Bayramov, Həbib Məmmədzadə, Əli
Yüzbaşıyev, Zaman Vəliyev, Bülbül Kazımova, Tacirə Bağırova, Fatma Qədimova, Həqiqə Abbasova və
onlarla başqa azərbaycanlı ziyalı İrəvanda elmin, maarifin, mədəniyyətin inkişafında yorulmadan, ləyaqətlə
çalışırdılar. Bu millətsevər ziyalılar xalqın savadlanması üçün dərs deməkdən əlavə, elmin, maarifin əhəmiyyəti
haqqında təbliğat aparır, məruzələr edir, məqalələr, proqram, dərs vəsaiti və dərsliklər yazırdılar, "Sovet
Ermənistanı", "Qızıl şəfəq" qəzetlərində çıxış edirdilər.
Lakin azərbaycanlıların kütləvi deportasiyası yaxınlaşırdı. SSRİ Nazirlər Sovetinin Azərbaycan
xalqına qarşı tarixi cinayət aktı olan 1947-ci il 23 dekabr və 1948-ci il 10 mart tarixli qərarlarından sonra
köçürülməsi vacib olan obyektlərdən biri kimi siyahıda İrəvan Pedaqoji Texnikumu ilə yanaşı, İrəvan Pedaqoji
İnstitutunun Azərbaycan bölməsi də salındı. Köçürmə zamanı Azərbaycanın gələcək alimləri professor Zərifə
Budaqova, professor Bağır Bağırov, uzun müddət "Azərbaycan məktəbi" jurnalının baş redaktoru işləmiş,
əməkdar müəllim Zəhra Əliyeva və başqaları da öz təhsillərini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda davam
etdirməli oldular.
Bir haşiyə: İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan şöbəsinin acı taleyindən söz açanda Azərbaycan
qadın dilçiləri arasında ilkin olaraq filologiya elmləri namizədi adını alan, sonralar Azərbaycan SSR EA-nın
müxbir üzvü, Dilçilik İnstitutunun direktoru səviyyəsinə yüksələn Zərifə Budaqovanın tərcümeyi-halından bir
hissəni yada salmaqla onun İrəvan Pedaqoji İnstitutu ilə bağlı bəzi nüansları xatırlamağa ehtiyac duyulur:
İrəvan şəhərində orta məktəbin yeddinci sinfini bitirdikdən sonra 1942-1945-ci illərdə İrəvan Pedaqoji
Texnikumunda oxuyan Zərifə Budaqova 1946-cı ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan filologiyası
fakültəsinə daxil olur. Həmin fakültə 1948-ci ildə Bakıya köçürüləndə o, təhsilini 1949-cu ildə Bakıda başa
vurdu, elmi istiqamət götürdü və aspiranturaya daxil oldu. O, öz elmi tapıntıları ilə xalqımızın alim qızı kimi
layiqli ad qazandı.
Başqa bir haşiyə: Azərbaycan təhsil işçilərinin yaxşı tanıdığı, uzun müddət Maarif Nazirliyində Baş
Məktəblər idarəsinin rəisi, "Azərbaycan məktəbi" jurnalının baş redaktoru işləmiş mərhum Zəhra Əliyeva 1942-
ci ildə İrəvan Pedaqoji Texnikumuna daxil olmuş və texnikumu 2 ilə bitirmişdir. O, 1946-1948-ci illərdə İrəvan
Pedaqoji İnstitutunda oxuyarkən arxivlərə də baş vurmuşdur. Sonralar ədəbi əlaqələrlə bağlı namizədlik işini
yazarkən yenidən İrəvan arxivlərinə müraciət etmişdir. O, Avetik İsaakyanın arxivində bir qeydə rast gəlmişdi.
Orada Avetik İsaakyanın əli ilə yazılmışdı ki, bir qrup Azərbaycan yazıçısı İrəvana səfərə gedərkən Səməd
Vurğun Qazaxda gecələməli olur. Onu qarşılamaq üçün Avetik İsaakyan Dilicana gəlir. Onunla görüşürlər,
maşınla gedərkən yolun kənarında bir çobana rast gəlirlər. Səməd Vurğun maşını dayandırır və Avetik
İsaakyandan xahiş edir ki, bu mənzərəli yerdə bir quzu alıb bulağın başında kabab çəksinlər. Razılaşırlar. Səməd
Vurğun quzunun pulunu çobana vermək istəyəndə Avetik İsaakyan ona mane olur və deyir ki, əzizim Səməd,
sən qonaqsan, pulu biz verməliyik. Səməd Vurğun isə pulu çobana uzadır və özünəməxsus təmkin və sərtliklə,
"Nə vaxtdan mən öz torpağımda qonaq sayılıram", - deyir. Sonralar bunu qələmə alan Avetik İsaakyan qeyd
edir ki, mən onda başa düşdüm ki,
"Yenə gördüm səni, Dilcan dərəsi,
Yadıma çox köhnə zamanlar gəlir",
- deyəndə Səməd Vurğun nəyə işarə edirmiş (Yəni, bu yerlərin qədim Azərbaycan torpaqları olduğunu
nəzərdə tuturmuş). Sonra Avetik İsaakyan qeydlərini aşağıdakı sözlərlə bitirir: "Bizim nəsillər bilsin ki,
S.Vurğun beynəlmiləlçi yox, qatı millətçi olmuşdur". Zəhra xanım bu sənədin üzünü köçürə bilməmişdi, əlbəttə,
buna imkan da verilməzdi, ancaq məzmununu yaddaşında yaxşı saxlaya bilmişdi. Zəhra xanımın dediyi kimi
qəzetlərimiz də bunu çap edə bilməzdi. Məlum səbəblərdən o özü də buna israr etməmişdir. Lakin zaman belə
sirləri saxlamır... İndi bunu hamı bilməlidir. Zəhra xanım o illəri xatırlayaraq "Azərbaycan məktəbi" jurnalında
yazırdı: - "Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiya edildiyi 1948-ci ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun
nəzdində olan Azərbaycan şöbəsini bağladılar. Yeni dərs ilinin ilk günlərindən müəllimlərimizə və biz tələbələrə
institutun binasına daxil olmağa belə icazə vermədilər. Tələbələrin bir hissəsi, o cümlədən mən N.Tusi adına
ADPU-da təhsilimizi davam etdirdik, əksəriyyəti isə Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına köçdüyü üçün təhsilini
davam etdirə bilmədilər" ("Azərbaycan məktəbi", 1998, № 1).
Zəhra Əliyevanın yazdığına görə, o zaman bu tələbələrin taleyi ilə maraqlananlar az olsa da, APİ-də
kafedra müdiri işləyən professor Mehdi Mehdizadə bu tələbələrin aqibəti ilə çox maraqlanırmış. Hətta İrəvan
şəhərindən zorla köçürülən tələbələrin qrupunda pedaqogikadan mühazirəni o özü oxuyurmuş. O bu tələbələrə
çox qayğıkeşliklə yanaşırmış.
Beləliklə, rəsmi bir qərarla dövlət siyasətinin nəticəsi olan soyqırımla azərbaycanlıların ali təhsil
almaq məsələsinə son qoyuldu. Lakin tarix təkrar olunur. İrəvan ziyalıları deportasiyadan əvvəlki vəziyyətə
qayıtmaq üçün əzmlə çalışırdılar. Bu məqsədlə yuxarı distansiyalara çoxlu ərizələr gedirdi. O da məlumdur ki,
deportasiyadan sonra Ermənistanda yüz minlərlə azərbaycanlı qalırdı, həm də 1948-1953-cü illər deportasiyası
Stalinin ölümündən sonra dayandırılmışdı. Hətta azərbaycanlıların bir qismi yenidən Ermənistana qayıdırdı.
Ermənilərin millətçi-şovinist əhvali-ruhiyyəsi də bir qədər mülayimləşmişdi. Stalinin ölümündən sonra
imperiyanın siyasətində də dəyişiklik əmələ gəlmişdi. Ona görə də, 1954-cü ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutu
nəzdində yenidən Azərbaycan şöbəsi açıldı. İki fakültəyə: Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, fizika-riyaziyyat
fakültələrinə qəbul üçün "Sovet Ermənistanı" qəzetində elan verildi. Hər fakültə üçün 25 nəfər planlaşdırılmışdı.
Çoxdan bəri bunu gözləyən azərbaycanlı gənclərinin sevincinin hədd-hüdudu yox idi. Bakıya gəlməyə imkanı
olmayanlar üçün bu vəziyyət lap göydəndüşmə olmuşdu. Təşkilati məsələlər başlandı. İrəvandakı ziyalıların
instituta müəllim kimi cəlb edilməsi birinci addım oldu. İrəvanın çox hörmətli ziyalıları bunu rəğbətlə
qarşıladılar. İrəvan ziyalıları instituta üz tutdular. Ermənistanda nəşr olunan "Qızıl şəfəq" qəzetinin, həmçinin
"Sovet Ermənistanı" qəzetinin baş redaktoru olmuş, bir neçə çağırış Ermənistan Ali Sovetinə deputat seçilmiş
Rza Vəlibəyov (1903-1974) bu işə həvəslə qoşuldu və o, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin
ilk müəllimlərindən biri oldu və burada siyasi iqtisad fənninin tədrisi ona həvalə edildi. Eləcə də Azərbaycan
pedaqoji ictimaiyyətinə yaxşı tanış olan Ermənistan Ali Soveti sədrinin müavini, "Sovet Ermənistanı" qəzetinin
baş redaktoru Məhərrəm Bayramov xarici ədəbiyyatın tədrisini üzərinə götürdü. Çox təəssüf ki, onun da həyatı
faciə ilə nəticələndi. Tanınmış rəssam, 500-dən çox əsərin müəllifi Cabbar Quliyev də Azərbaycan şöbəsində
dərs aparırdı. "Sovet Ermənistanı" qəzetinin baş redaktorunun müavini Sabir Əsədov isə fəlsəfə dərslərini
aparırdı. Mərd, cəsarətli bir insan olan Sabir müəllim bu institutun Azərbaycan bölməsinin nüfuzunun qorunub
saxlanmasına çox böyük səy göstərmişdi. Onun bu sahədəki xidmətləri hörmətlə yad edilir. Uzun müddət İrəvan
Pedaqoji Texnikumunun direktoru işləmiş Bəhlul Yusifov da Azərbaycan bölməsinin aparıcı müəllimlərindən
biri idi. Azərbaycan bölməsində bunlardan əlavə, filologiya elmləri doktoru Əkbər İrəvanlı, Əli Dalqılıçov, Adil
Süleymanov, Fərrux Rzayev, Mikayıl Heydərov, Lətif Hüseynzadə, Məhərrəm Hüseynov, Arzuman Qəmbərov
kimi irəvanlı alimlər də çalışırdılar. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müəllimi olmuş Lətif Hüseynzadənin
xidmətləri də danılmazdır. Tələbələri onu indi də yaddan çıxarmırlar. Lakin iki buraxılışdan sonra fizika-
riyaziyyata qəbul dayandırıldı. Az sonra, yəni 1958-ci ildə Azərbaycan dili və ədəbiyyat fakültəsinin də
profilində dəyişiklik edildi və ədəbiyyatla yanaşı, onlara tarix ixtisası da verildi.
Qədim tarix üzrə əhəmiyyətli lüğət hazırlamış və Herodotun əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə
etmiş görkəmli alim, ADU-nun professoru, kafedra müdiri Mehdi Erivanski İrəvan Pedaqoji İnstitutunda
mühazirə oxumağa dəvət edilmişdi. O, eyni zamanda Mahaçqala və Pyatiqorskinin ali məktəblərində də
mühazirə oxuyurdu. Onun tələbəsi olmuş AMEA-nın Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü,
professor Yaqub Mahmudov xatırlayır ki, "O, gözəl pedaqoq, alim olmaqla yanaşı, həm də çox milli adam idi".
Belə bir adamın İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs deməsi böyük hadisə idi. 1950-ci ildə İrəvan Pedaqoji
İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsini bitirən mərhum lüğətşünas İbrahim Xəlilovun dediklərindən: "1957-58-
ci illərdə Mehdi Erivanski bizə İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs deyirdi. Bir gün yay aylarında imtahandan
sonra İrəvanın təxminən 25-30 km-də yerləşən Dərəçiçək kəndinə getdik. Xoş bir məclisdən sonra Mehdi
müəllim oturmuş vəziyyətdə əli ilə ətrafdakı təpələrin üstündəki sarayları göstərib dedi: "Bunlar babamın
mülkləridir, yay aylarında gəlib burada dincəlirdik". Azərbaycan dili və ədəbiyyat bölməsində professor Knyaz
Mirzəyev də aparıcı şəxsiyyətlərdən sayılırdı. O, həm də formal da olsa, dekan müavini vəzifəsini aparırdı.
Hazırda o, Almatı Dövlət Universitetinin professorudur, akademikdir. Azərbaycan bölməsinin müəllimlərindən
professor Hüseyn İsmayılov İrəvandan gələndən sonra Azərbaycan MEA-nın Folklor İnstitutuna başçılıq
etmişdir. Adıçəkilən müəllimlər Azərbaycan bölməsini, demək olar ki, öz gücləri hesabına yaşada bilirdilər.
Onlar qorxmadan, çəkinmədən axır günlərə qədər öz mübarizliyindən əl çəkmədilər. Sonralar isə, təbii ki, onlar
yenə həyatda öz yerlərini tutdular. Azərbaycan dili kafedrasının müəllimi Aida Salahova hazırda Azərbaycan
Dövlət Neft Akademiyasında kafedra müdiridir. Biologiya müəllimi Arzuman Qəmbərov Təhsil Problemləri
İnstitutunun aparıcı elmi işçisidir. Filologiya elmləri namizədi Məsim Məmmədov, dosent Həsən Səfərov
dünyasını dəyişmişlər. İrəvan Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsinin məzunları da öz iş yerlərində
sayılıb, seçilən kadrlar kimi tanınmışlar. İlk məzunlardan olan Məmməd Kərimov uzun müddət Azərbaycan
Milli Ensiklopediyasında şöbə müdiri, ensiklopediyanın redaktorlarından biri olmuşdur. Nəsilli-nəcabətli bu
şəxsin atası Məmmədrəhim müəllim özü də İrəvan Pedaqoji Texnikumunun ilk məzunlarından biri kimi, öz
kəndlərindəki ibtidai məktəbin əsasını qoymuşdu. Məzunlardan Rəşid Quliyev Amasiya rayonunda ən qabaqcıl
məktəblərdən birinin direktoru olmuşdur. 1988-ci il hadisələrindən sonra da o Bakı şəhəri Qaradağ rayonunda
məktəb direktoru işləmişdir. Onun böyük qardaşı Ənnağı İrəvan Pedaqoji Texnikumunun məzunu, digər qardaşı
Əli İrəvandan köçürülən Xanlar Pedaqoji Məktəbinin məzunu olmuşdur. Rəşid müəllim Qərbi Azərbaycanda
böyük ənənələri davam etdirən maarif işçisi kimi tanınırdı. 60 illiyi münasibətilə Rəşid müəllim Azərbaycan
Respublikası təhsil naziri Misir Mərdanovun imzası ilə Fəxri fərmanla təltif edilmişdir. Tarix-filologiya
fakültəsinin məzunlarından Yunis Yusifov, Eldar Sadıqov, Yunis Məmmədov, Rəşid Talıbov (Aşıq Ələsgərin
nəvəsi), Hüseyn Əmirov, Knyaz Əyyubov, Xurşud Məmmədov, Tariyel Tağıyev, İskəndər Mirzəliyev və
başqaları müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, onların bir qismi dissertasiya müdafiə edərək elmlər doktoru, elmlər
namizədi adını almışlar.
Təxminən on il sonra, yəni 1963-cü ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsinə qəbul
dayandırıldı, yalnız ibtidai sinif müəllimi hazırlayan 25 nəfərlik qrup saxlandı. Buraya yenə də Bakıdan
müəllimlər dəvət olunurdu. Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü Maqsud Cavadov, Azərbaycan alimlərindən:
Zeynal Tağızadə, Azər Hüseynov, Həmid Əliyev, Elməddin Əlibəyzadə, Mehdi Erivanski kimi alimlər tez-tez
İrəvana ezam olunur, bir müddət orada qalır, ixtisasları üzrə dərs aparırdılar. Hər dəfə onların gəlişi bu instituta
yeni ab-hava gətirirdi.
İrəvan Pedaqoji İnstitutunun rəhbərliyini isə bunlar az maraqlandırırdı. Ona görə də bəzi dərslər boş
keçir, nəticədə tədrisin keyfiyyəti aşağı düşür, Azərbaycan bölməsinin mövqeyini zəiflətmək siyasəti davam
etdirilirdi.
Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan bölməsinə rəhbərlik erməni bölməsinin dekanlarına
tapşırılmışdı. Azərbaycan bölməsini illər boyu "yamaq" kimi sıxışdırırdılar. Tələbələr hər bir adi məsələ üçün
yalnız milliyyətcə erməni olan dekana müraciət etməli idilər. Azərbaycan bölməsi müəllimlərinin təşkilati işlərə
qarışması yalnız onların vasitəsilə mümkün olurdu.
Daim təqiblərə məruz qalan İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin ən ağır günləri
yaxınlaşırdı. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarından etibarən keçmiş SSRİ məqamında və ilk növbədə Ermənistan
SSR ərazisində antiazərbaycan, antitürk təbliğatı gücləndirildikdə ermənilər öz çirkin niyyətlərini açıq-aşkar
reallaşdırmağa imkan tapdılar. Nəticədə Ermənistan SSR ərazisindən, öz tarixi etnik torpaqlarından - 185
kənddən və başqa yaşayış məntəqələrindən 250 min azərbaycanlı qovuldu. Ermənistan SSR monoetnik bir
qondarma "dövlət"ə çevrildi. 1988-ci il Dağlıq Qarabağ hadisələri İrəvan Pedaqoji İnstitutunda toplanmış
daşnakların da iç üzünü açdı, gizli düşmənçilik hissləri baş qaldırdı. Onlar mübarizənin açıq formasına keçdilər.
İrəvan Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan dili dərslərini aparmış, 1988-ci il hadisələrinin canlı şahidi
olmuş, hazırda Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində filologiya fakültəsinin dekan müavini işləyən,
dosent Məhərrəm Hüseynovun dediklərindən:
- Dağlıq Qarabağ hadisələri başlanana qədər Azərbaycan şöbəsinə biganəlik örtülü şəkildə gedirdi.
Hər il 25 nəfər azərbaycanlı tələbənin qəbuluna onlar müxtəlif yollarla maneçilik törədirdilər. Qəbul
imtahanlarını ixtisas fənlərindən azərbaycanlılar, xarici dildən isə ermənilər götürürdülər. Xarici dil sona
saxlanılırdı. Əvvəlki imtahanlardan qiymət alanlara məhz bu imtahanda divan tutulurdu. Abituriyentlərin
çoxuna qeyri-müvəffəq qiymət verilirdi. Ona görə də hər il qəbul planı dolmurdu. Boş yerləri isə erməni
bölməsinə verirdilər. Hər il axıra 18 nəfərdən artıq qalmırdı. 1988-ci il qəbulunda isə vəziyyət daha da ağırlaşdı.
Saqqallılar imtahanın gedişinə müdaxilə edirdi. Bir də görürdün ki, bir neçə saqqallı imtahana girir,
azərbaycanlı tələbələrin üst-başını gəzir, onları təhqir edirdilər. Onların bu təzyiqinin nəticəsi idi ki, həmin il
cəmi 9 nəfər müvəffəq qiymət ala bilmişdi. Məlumdur ki, onlara da burada oxumaq qismət olmadı. Vəziyyət isə
günü-gündən ağırlaşırdı. Sumqayıt hadisələrindən sonra keçirilən bir yığıncaqda SSRİ xalq artisti, kinorejissor
Henrix Malyan açıq-aşkar bildirdi ki, əgər Bakının ali məktəblərində erməni bölməsi yoxdursa, İrəvanda niyə
belə bölmələr saxlanmalıdır. Ona qocaman professorumuz Knyaz Mirzəyev çox kəskin cavab verdi. O dedi ki,
Bakı ali məktəblərində həmişə erməni bölmələri olubdur. Lakin Stepanakertdə (Xankəndində) ayrıca pedaqoji
institut yaradılanda o bölmələr bu instituta köçürülmüşdür. Onlar isə öz qərəzli iddialarından əl çəkmirdilər və
açıq-açığına deyirdilər ki, artıq SSRİ yoxdur, daha heç kəs bizi türklərlə dostluq etməyə məcbur edə bilməz.
Ermənistanı Qarabağ Komitəsi idarə edirdi. Belə günlərdə çağırılan Elmi Şuranın iclaslarının birində
Nalbandyan familiyalı bir alim tələb etdi ki, Sumqayıtda baş verən hadisələr üçün azərbaycanlı müəllimlər
erməni xalqından üzr istəsinlər. Qocaman professor Fərrux Rzayev çəkinmədən ayağa durdu və "hələ bilmək
olmaz kim kimdən üzr istəməlidir", - cavabını verdi. Artıq bıçaq sümüyə dirənmişdi. Pedaqoji İnstitutun
Azərbaycan bölməsi son günlərini yaşayırdı. Pedaqoji İnstitutun Elmi Şurasında Azərbaycan bölməsinin
bağlanması məsələsi qoyuldu. Lakin bizim arqumentlərimiz onlarınkından daha tutarlı olduğu üçün Elmi Şura
Azərbaycan bölməsini bağlamaq qərarını açıq qoydu. Yəqin düşünürdülər ki, onsuz da bu bölmə öz fəaliyyətini
dayandıracaqdır. Bütün bunlar isə ermənilərin şovinist fikirlərinin cücərməsinə hər gün münbit şərait yaradırdı.
Bakıda, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda isə uzun illər erməni bölməsindəkilərə qayğı ilə yanaşılırdı.
Hətta sonra bu bölmə genişləndirilərək Xankəndində müstəqil pedaqoji institut kimi fəaliyyət göstərdi. Əlbəttə,
bütün bunlar tarixdə ermənilərlə azərbaycanlıların hər birinin bir millət kimi hansı səviyyədə dayanmalarına ən
tutarlı sübut kimi qalacaqdır və tarix bunlara öz həqiqi qiymətini verəcəkdir. Çox təəssüf ki, bu kiçik yazımızda
Azərbaycan bölməsinin tarixinə dair əlçatmaz faktlara istinad edə bilmədik. Lakin nələrisə unutmamaq üçün
deməyi lazım bildik.
Əminik ki, Qərbi Azərbaycanda məktəb, təhsil məsələləri milli tariximizin şanlı səhifələri kimi hələ
bundan sonra da öyrəniləcək, ermənilərin məkrli niyyətlərinə obyektiv qiymət veriləcəkdir.
Nəcəf NƏCƏFOV,
ADPU-nun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının dosenti,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, əməkdar müəllim,
akademik M.Mehdizadə və "Qızıl qələm" mükafatları laureatı
Dostları ilə paylaş: |