6
Azərbaycanın görkəmli maarifçilərindən biri Həsən bəy Zərdabi haqlı olaraq qeyd edirdi ki, uzun müddət
"Zaqafqaziyanın şərq hissəsinə tauna tutulmuş ölkə kimi baxırdılar... Nəhayət, Bakı qəzasının daş-kəsəkli və
susuz düzənliklərində neft fontanları vuranda, hamı təbiətin bu möcüzəli hadisəsinə heyrətlə baxdı. Fontan
sahibləri çox tezliklə milyonlar qazandılar və hər tərəfdən buraya kapital və bilik axıb gəldi, keçmiş inzibati
yurdun yerində həyat cağladı...".
Neft sənayesinin tənzimlənməsində nəqliyyatın rolu təkcə bununla müəyyənləşmirdi ki, neft
məhsullarının daşınması və satışı sürətlənmişdi. Həm də 1883-cü ildən başlayaraq dəmir yolu özü neft
yanacağının istehlakçısına çevrildi. Əvvəllər neftayırma zavodlarında tullantı kimi bir kənara atılan mazutdan
indi yanacaq kimi istifadə edilməyə başlandı.
Azərbaycan neft emalı sənayesinin başlıca ixrac məhsulu uzun müddət ağ neft idi. Bakı ağ nefti tədricən
Amerika ağ neftini əvvəlcə Rusiya şəhərlərindən, sonra isə Qara və Aralıq dənizləri rayonu və Şərq ölkələrindən
sıxışdırırdı.
1883-cü ildə neft sənayesində böhran başlandı. Belə ki, nəhəng neft fontanları nəticəsində hasil olunan
bol məhsul neft sənayesini daha da inkişaf etdirmək əvəzinə onu böhrana sürüklədi. Bununla əlaqədar neft
sahibkarları bir-birinin ardınca hökumətə müraciət edərək, vəziyyətin yoxlanması üçün komissiya təşkil olunub,
nəticələrinin müzakirə edilməsini çar hökumətindən tələb edirdilər. Nəticədə çar 16 fevral 1884-cü ildə
vəziyyəti müzakirə etmək üçün Bakıda konfrans keçirilməsi haqda fərman verdi. Elə həmin il konfrans keçirildi,
bunun nəticəsində Bakı ilə Batum arasında Zaqafqaziya dəmir yolunda yük daşınması nəzərə çarpacaq dərəcədə
artdı. Bir sözlə, neft və neft məhsullarının Qara dəniz limanlarına, oradan isə Avropa bazarlarına daşınması üçün
ucuz nəql vasitəsi təmin etmiş dəmir yolu sahibkarları istehsalı genişləndirməyə həvəsləndilər.
Beləliklə, Bakı nefti ABŞ və Almaniyanın neft sənayesi ilə sərt rəqabətə girərək, özü üçün dünya bazar-
larına çıxış tapdı.
Karl Marvinin qeydlərində göstərilir ki, Bakı neftindən yeni yanacaq materialı — benzin alanlardan biri
H.Z.Tağıyev olmuşdur. Marvin yazırdı: "Bəzi zavodlarda benzini ayırmaq üçün nefti qabaqcadan qızdırırlar.
Tağıyevin zavodunda bunun üçün bir buxar qazanı var. Onun içərisində bir neçə dəfə qatlanan borular yerləşir.
Borularla buxar buraxılır, bunun nəticəsində neft 100" qızır. Özü də yüngül karbohidrogenlər bu temperaturda
qaynayaraq ayrılır. Başqa zavodlarda benzini məxsusi olaraq ayırmır, sadəcə çölə atırlar...".
Dünya bazarlarında alıcı axtaran və böhranın gücünü zəiflətməyə çalışan Bakı neft sənayeçiləri hər vasitə
ilə öz əmtəələrini nümayiş etdirməyə çalışırdılar. Bakı zavodlarının neft məhsulları eksponatları ümumdünya
sərkilərinə çıxarılmışdı: 1878-ci ildə Parisdə, 1880-ci ildə Brüsseldə, 1881-ci ildə Londonda keçirilmiş
sərkilərdə ekspertlər Roqozin zavodlarının eksponatlarına xüsusilə yüksək qiymət vermişdilər.
Bakıdan Londona qayıtdıqdan sonra Karl Marvin ingilis neft şirkətlərinə təklif etmişdi ki, İngiltərədə
neftin xüsusi paroxodlarla daşınmasını təşkil etsin. Lakin ona etiraz etmişdilər ki, belə paroxodlar Atlantik
okeanı və Bisgay körfəzi küləklərinə tab gətirə bilməz. Onlar Xəzəri sakit dəniz hesab edirdilər.
Kitabın axırıncı fəsillərində tanınmış neft maqnatlarının, bank sahiblərinin, ayrı-ayrı xarici şirkətlərin
Bakıya gəlmələrinin tarixi və gördükləri işlərlə tanış olacaqsınız. Təbii ki, xarici sənaye-maliyyə maqnatları
Bakı neft mədənlərini ələ keçirmək üçün çox böyük səy göstərirdilər. Bakı neft mədənlərini və bütövlükdə
Abşeronun neftli torpaqlarını istənilən yolla ələ keçirmək üçün son dərəcə maraqlı idilər. Xarici sahibkarlar öz
məqsədlərinə nail olmaq naminə istənilən vasitə ilə xarici kapitalı Bakıya bir sıra kanallarla nüfuz edirdilər:
mövcud müəssisələrin qiymətli kağızlarını almaq yolu ilə, təsisçilik fəaliyyəti vasitəsilə (yəni müxtəlif səhmdar
cəmiyyətlər təşkil etmək yolu ilə), uzun müddətli kreditlər vermək yolu ilə və s.
Kitabın son fəsillərinin birində iri xarici kapitalın Bakı neft sənayesinə nüfuz etməsinin tarixi
ardıcıllığından bəhs olunur. Bildiyiniz kimi, R.Nobel Bakıya digər xarici kapitalistlərdən əvvəl gəlmişdi. Öz iri
sahibkarlıq fəaliyyətinə başlamaq məqsədi ilə ikinci dəfə 1875-ci ildə Bakıya gələn Robert Nobel çox iri
olmayan neft müəssisəsi ələ keçirmək istəyirdi. Çünki o, birinci səfərində Bakıdan keçib İrana gedərkən, neftin
necə əhəmiyyətli olduğunu dərk etmişdi. Neft sənayesi ilə həddindən çox maraqlandığından o, qardaşı Lüdviqi
də bu işə sövq etməyə nail olaraq, onu inandırdı ki, kiçik bir neft müəssisəsinin yaradılmasında Robertə kömək
etsin. Bundan sonra Bakıya qayıdıb 1875-1876-cı illərdə Bakının neft sənayesində ilk addımlarını atdı. O, neft
sənayesinin böyük imkanlarına və gələcəyinə inanırdı. Ancaq Bakı neft sənayesində baş verən hərc-mərclik və
başqa əngəllərdən çəkinməyərək inadla öz məqsədinə nail olurdu. Nobel şirkətinin uğurları neftin nəqli işini
dahiyanəliklə təşkil etmək, onu həyata keçirmək üçün Nobellərin malik olduğu mühəndislik bacarığı və istedadı
ilə bağlı idi. Xarici neft məhsullarının keyfiyyətcə üstünlük təşkil edib yerli məhsulları sıradan çıxardığı bir
şəraitdə R.Nobel istehsal və nəql etdiyi məhsulların keyfiyyətini qaldırıb rəqabətə davamlı vəziyyətə gətirdi. Bu
rəqabətdə o qalib gəldi. Şübhəsiz ki, ancaq nadir və yüksək istedada malik adam Nobelin əldə etdiyi uğurlara
çata bilərdi.
Bakıya Nobeldən 10 il sonra gəlmiş məşhur fransız bankiri Rotşild öz qarşısına, əsasən, uzun müddətli
kreditlər, yəni borc əməliyyatları və neft ticarətilə məşğul olmaq vəzifəsini qoymuşdu. Nəhəng kapitala və
kredit-ticarət əməliyyatları təcrübəsinə malik olan Rotşildin şirkəti öz fəaliyyətini sürətlə genişləndirərək
Bakıdakı sahibkarlara güclü təsir göstərirdi. Rotşild özünün bütün işgüzar əməliyyatlarını "Xəzər-Qara dəniz