12
fevral və sentyabr aylarında nə qədər qətllər baş vermişdir, buna baxmayaraq azərbaycanlılar Bakıda yaşayan
ermənilərə hörmətlə yanaşır, onların məşğuliyyətlərinə şərait yaradırlar."
Abşeron yarımadası öz "əbədi" odları ilə lap qədim zamanlardan şərqlilərin diqqətini özünə cəlb etmişdi.
Onlar bu daim yanan odları allahın təzahürü hesab edirdilər.
Oda sitayişin izləri yeni eradan əvvəl altıncı əsrə gedib çıxır. Zərdüştün davamçıları çox əsrlər boyu
atəşgahlarda ilahi qüvvə kimi Bakının "əbədi" odlarına səcdə pərəstiş etmişlər. Həmin atəşgahlar yeni eranın
624-cü ilinədək mövcud olmuşdur. Qibbonun yazdığına görə həmin il imperator Herakl farslara qarşı müharibə
apararkən, Bakıdan on mil cənubda Kür çayının Xəzərə töküldüyü çöllükdə qışlayır. Qibbon yazır ki, imperator
Heraklın əmri ilə əsgərlər kahinlərin ibadət etdiyi məbədləri dağıdıb uçurtdular, müqəddəs odu söndürdülər. On
iki ildən sonra, yəni 636-cı ildə Ərəblər Bakını ikinci dəfə fəth edərək, qılınc gücünə adamları atəşpərəstlikdən
əl çəkib islam dininə keçməyə məcbur etdilər. Bir çox atəşpərəstlər hörmüzə, oradan da Hindistana qaçaraq,
hazırkı pars məhəllələrinin əsasını qoydular. Bu atəşpərəst parslar tez-tez Abşeron yarımadasında ziyarətə
gəlirlər.
1845-ci ildə bu əbədi odları təsvir edərək professor Berezin yazırdı: "Qafqaz sıra dağlarının şərq qurtara-
cağında, Bakıdan on mil aralı, Suraxanı kəndinin yanında məsaməli, çat-çat əhəng daşından tez alışan qaz fəv-
varə vurur. Gündüzlər bu yanar qaz o qədər də cəzbedici deyil, ancaq gecələr bu od qaranlıq və kimsəsiz yeri
işıqlandıranda mənzərə tam dəyişir, atəşpərəstlərin bu sadə məbədi sehirli bir qalaya çevrilir. Külək əsdikcə
alovun rəngarəng dilləri havada sanki ecazkar bir rəqsi ifa edir. Külək davam etdikcə alovun dilləri uzanır,
onların qurtardığı yerdə alov yeni bir güclə, yeni bir parlamaqla təzədən alışır. Heç də təəccüblü deyil ki, belə
nadir gözəlliyə malik bir səhnə və əzəmət şərqlilərə ecazkar bir təsir bağışlayır, onlar bu əbədi odlarda sirli,
müəmmalı və fövqəltəbii bir məna duyurlar. Yaddan çıxarmamalıyıq ki, dünyada oda sitayiş edən təkcə şərqlilər
deyil; əslində dünyanın elə bir ölkəsi tapılmaz ki, orada atəşpərəstlər, oda sitayiş edənlər yaşamasın".
Təbii qazın insan müdaxiləsi olmadan yer altından üzə çıxması Bakının ətrafında bir çox yerlərdə, təkcə
quruda yox, Xəzər dənizinin özündə də müşahidə olunurdu. Bibiheybətdən yarımsaatlıq məsafədə əgər dənizə
bir kibrit atılsaydı, dənizin dibindən çıxan qaz dərhal alışar, alov dənizdə böyük bir sahənin üzərinə yayılardı.
Ancaq külək və coşan dalğalar bu alovu söndürməyə qadir idi. Dənizdə qazın yanması xüsusilə gecələr,
əsrarəngiz mənzərə yaradır. Qazın açıq dənizdə belə açıq şəkildə yanması çox-çox uzaqlardan da görünmürdü.
Bakının yaxınlığında baş qaldırmış buruqların yaratdığı fantastik mənzərə heç vaxt unudulmaz. Neftə
bulaşmış buruqların ağac divarları dərin quyuların ağzını örtür, burdan gecə-gündüz fasiləsiz olaraq neft
çıxarılırdı. Buruqları istismar edən insanların istirahət etməyə ixtiyarı yox idi. Ətrafdakı torpaqlar hamısı neft
içindədir, rəngi qap-qara idi. Od düşsə lap Xəzər dənizinin özü kimi alışardı, çünki neft mədənləri artıq
dənizədək çatmışdı.
Bakının neft mədənlərinin hər biri özlüyündə bir dövlət idi, hərəsinin öz qanunları və xüsusi ədalət
prinsipləri vardı. Buradakı qanunlar yazılmamış qanunlar idi, ancaq onlara hökumətin yazılmış qanunlarından
qat-qat çox hörmət olunurdu.
İkinci Dünya müharibəsinə qədər Parisdə yaşamış, neft milyonçusu ailəsində böyümüş bakılı Əsəd bəy
neft mədənləri haqqında qeyd edir ki, onu "neftə çəkəndə" altı yaşı var imiş. Başqalarını isə buna iyirmi yaşında
"çəkirdilər". "Neftə çəkmək"— adamı mədən sahiblərindən ibarət kübar sinfə təqdim etmək imiş. Xristianlar
uşağı xaç suyuna çəkən kimi, neft sahibkarları da həddi-buluğa çatmış uşaqlarını yüksək cəmiyyətlə tanış edir,
bu zaman ora yığışmış fəhlələrin və rəsmilərin gözü qarşısında yeni neft maqnatının üstünə bolluca neft
çiləyirdilər. Proses bir neçə dəqiqə çəkərdi və buna "qızıl yağışı" deyərdilər.
Bəzən quyudan neft çıxarkən xırda toz kimi neft dumanı adamların üstünə qonardı, onda həmin adamlar
özlərini xoşbəxt sanardılar.
Neft buruqları gözəl sənaye mənzərəsi yaradır, burda buxar, fabriklərin və şaxtaların qoxulu havası
yoxdur. Göyə ucalmış yüzlərlə qüllələr nağıllardakı əfsanəvi meşəni xatırladır. Azərbaycanda belə bir fikir
söyləyirdilər ki, neft mədənlərinin havası ciyər xəstəliklərinin dərmanıdır. Hətta milyonçu Musa Nağıyev öz
səxavətini əsirgəmədən, neft mədənlərinin yanında vərəmlə xəstələnmişlər üçün bir sanatoriya da tikdirmək
istəyirdi. Doğrusu, mədən havasının müalicəvi əhəmiyyətinin olub-olmadığını bilməsək də, ancaq doğrudan da
xam neftin qoxusu adamın sanki yorğunluğunu çıxarır. Mədən fəhlələri bunu bilir və maraqlı bir tərzdə neftdən
istifadə edirdilər. Onlar neft axıdılan kanallar boyu bol-bol neft hopmuş və ağırlaşmış gili yığır, onunla
bədənlərini və əllərini yuyurdular. Bu həm də sabunu əvəz edirdi.
Bakının neft mədənlərində işləmək üçün Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən, Rusiyadan, Zəngəzurdan,
Dağıstandan və İrandan fəhlələr gəlirdilər. Ruslar ağır işə yaramırdılar, onlar fəhlələrin ən narahatçılıq doğuran
təbəqəsini təşkil edirdilər. Ən yaxşı işçilər şərqlilər sayılırdı, onlarda neft mədənlərində işləmək üçün tələb
olunan məsuliyyət vardı. Bu iki qrup arasındakı fərq çox kəskin idi. Azərbaycanlılardan, farslardan, ləzgilərdən,
ermənilərdən fərqli olaraq ruslar neft mədənləri və onların sahiblərinə nifrət edirdi, imkanları olduqca onlarla
qarşıdurma yaratmağa çalışırdılar. Ruslardan fərqli olaraq azərbaycanlılar, farslar, ləzgilər və başqa millətlər
mədən sahibləri ilə heç bir intriqa yaratmır, Avropa mədəniyyətini az-çox öyrənərək mədəndə özlərini təcrübəli,