107
dolları qazanacaq. Tarixən, 2007-ci il dolları ilə neftin qiyməti ötən 30 il üçün hər barel üzrə 33
ABġ dolları, ötən 10 il üçün isə hər barel üzrə 39 ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. Bu günkü neft
qiymətlərinin uzun müddətli proqnozu tarixi qiymətlərdən qat-qat yuxarıdır. Amma qlobal
böhran dərinləĢdikcə və OPEC-in davranıĢından asılı olaraq bu rəqəmlər əhəmiyyətli Ģəkildə
dəyiĢə bilər. Əgər 2010-2030-cu illərdə qiymətlər hər barrel üçün təxminən 52 ABġ dollarına
düĢsə, DG illik olaraq 5,9 milyard ABġ dolları olacaq (2007-ci ilin qiymətləri ilə); əgər
qiymətlər 2010-2030-cu illər üçün 33 ABġ dollarına düĢsə, DG illik olaraq 4,5 milyard ABġ
dolları olacaq (2007-ci il qiymətləri ilə). Cədvəl 3.1-də DG ekvivalentin ABġ dolları və AZN-lə
(hər ikisi 2007-ci il qiymətləri ilə), cari ABġ dolları ilə seçilmiĢ illər üzrə neft qiymətlərinin
proqnozları və proqnozlaĢdırılan dövr üçün orta neft qiymətləri (2007-ci il ABġ dolları ilə)
göstərilib.
3.13.
Qlobal böhran ortamüddətli büdcə tərtibatı üçün problem yaradır. Bu hesabatın
hazırlanması zamanı 5,9 milyard ABġ dolları səviyyəsində DG məbləği (2007-ci il ABġ
dolları ilə) tövsiyə olunmuĢdur. Diaqram 3.3-də 1960-cı ildən bəri tarixi neft qiymətləri
göstərilir və 2008-ci ilin oktyabrından sonrakı müddət üçün 3 ssenari nümayiĢ etdirilib. Birinci
ssenari 2010-cu ildən sonra maliyyə böhranından əvvəl olduğu kimi eyni uzunmüddətli qlobal
tələbin olacağını güman edir, amma böhranın nəticəsi olaraq 2009-cu ildə tənəzzülün olacağını
göstərir. Bu, Cədvəl 3.1-də II ssenaridir və 2008-ci ilin dekabrında Dünya Bank və ABġ
Hökumətinin Enerji Məlumatı Ġdarəsinin (EIA) məlumatlarına əsaslanır. Ən aĢağı ssenari –
Cədvəl 3.1-də V ssenari – 30 illik tarixi ortalamaya əsaslanır (1978-2007). Orta ssenari bu
hesabatın aĢağı və yüksək ssenarilərinin arasındadır, cədvəl 3.1-də IV ssenaridir. Neft qiymətinin
proqnozlarını tövsiyə etmək bu hesabatın məqsədi olmasa da, o, maliyyə xərclərini
əsaslandırmaq üçün münasib bir DG-inin nə olduğunu əhatə etməlidir. Bu hesabatın hazırlandığı
vaxtda dünya iqtisadiyyatında qeyri-
müəyyənlik olduğu üçün, əməliyyat
proqnozu kimi ―AĢağı-Orta‖ ssenari
təklif olunur. Həmin ssenarinin DG
ekvivalenti 2007-ci ildə ABġ dolları
ilə 5,9 milyard təĢkil edir. Qlobal
böhranın cərəyan etdiyi ilə bağlı
qeyri-müəyyənlik
və
neft
qiymətlərinin
artmasını
nəzərə
alaraq Hökumət DG ekvivalentinin
dövrü olaraq həyata keçirə bilər.
3.14.
Əgər Hökumət illik 5,9
milyard ABġ dolları məbləğində
(2007-ci il qiymətləri ilə) daimi
gəlir ekvivalentini qəbul etsə, o bu
məbləği ictimaiyyətin diqqətinə
çatdırıb Neft Fondunun vəsaitləri
üçün
5
illik
(2013-ə
qədər)
təxminən 35 mlrd.AZN (2007-ci
ilin qiymətlərilə) həcmində hədəf müəyyən edə bilər və qeyd olunan dövrdən sonra DG
ekvivalenti yenidən nəzərdən keçirilə bilər. Əgər Azərbaycan illik olaraq 5,9 milyard ABġ
dolları xərcləyərsə, (sabit 2007-ci il ABġ dolları ilə), NF-ın aktivləri 2013-cü ildə təxminən 40
Diaqram 3.3: Neft qiymətləri 1960-2030–Oktyabr
2008-ə qədər faktiki və ondan sonrakı müddət üçün
proqnozlar (2007-ci il ABġ dolları ilə)
Mənbə:
Dünya Bankının hesablamaları
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
60
65
70
75
80
85
90
95
00
05
10
15
20
25
30
0
10
20
30
40
50
60
70
80
100
0kt. 2008-ə qədər, normal gecikmə ilə
Orta aĢağı
30 illik orta göstərici
108
milyard manata çata bilər (aĢağıdakı C bölməsində təsvir olunan Ģərtlər daxilində). Əgər NF-da
bu məbləğdən daha çox (daha az) vəsait toplanarsa, DG səviyyəsi 3-5 il intervalla yuxarı (və ya
aĢağı) doğru korreksiya oluna bilər. Hökumət analitikləri DG ekvivalentini tez-tez hesablaya
bilsələr də (və hesablamalı olsalar da), xüsusilə qlobal qeyri-müəyyənlik zamanı, ölkə rəhbərliyi
xərc zərflərində böyük, qəfil artımlar etməkdən çəkinməlidirlər, çünki o, makrosabitliyə və
səmərəliliyə təsir edə bilər. Bundan baĢqa, yuxarıda göstərildiyi kimi, DG ekvivalenti gələcək
gəlirlərin dəyiĢkənliyinə ―qeyri-elastikdir‖ (uzunmüddətli perspektivdə ―qeyri-elastiklik‖ daha da
artır).
3.15.
NQGĠUMS və DG yanaĢması tətbiq olunmalıdır. 2004-cü ilin dekabrında qəbul
edilmiĢ Prezident Fərmanı neftdən gələn fiskal vəsaitlərin uzunmüddətli istifadəsi üzrə birinci
prinsip
kimi müəyyən edir ki,
―Neft və qaz gəlirlərindən uzunmüddətli xərclərin miqdarını proqnozlaĢdırarkən baza
kimi sabit real xərclər prinsipindən istifadə olunur və strategiyanın əhatə etdiyi müddət
ərzində xərclər üzrə illik həddlər müəyyən olunur.‖
Strategiyada həmçinin qeyd olunur ki, hökumət neft bumunun erkən mərhələsində real xərclərin
miqdarından daha çox xərcləyə və neft bumunun sonrakı mərhələsində xərclərlə müvafiq olaraq
korreksiya apara bilər. Qlobal maliyyə böhranından əvvəlki dövr fiskal qaydanın tətbiqi
ehtiyacını nümayiĢ etdirmiĢdir, çünki iki rəqəmli artım templərinə baxmayaraq, daha çox
xərcləmə təzyiqləri bəzi xoĢagəlməz makroiqtisadi nəticələrə səbəb olmuĢdur (1-ci fəsildə
müzakirə olunmuĢdur). Qlobal maliyyə böhranının ortasında fiskal qayda dövlət xərclərinin
kəskin azalmasının qarĢısını ala bilər (xərclərin azaldılması dövlət investisiyalarının icrasında
qeyri-səmərəliliyi artıra və çox güman ki, mənfi makroiqtisadi nəticələrə gətirib çıxara bilər).
Hər iki halda, büdcə qərarlarının uzunmüddətli fiskal strategiya ilə uyğunlaĢdırılmasını və
HaĢiyə 3.1: Daimi Gəlirin Hesablanması
Daimi gəlirin hesablanması iki mərhələdən ibarətdir: birincisi, proqnozlaĢdırılan neft gəlirlərinin diskontlaĢdırılmıĢ dəyərini
hesablamaq, ikincisi isə real ifadədə daim dəyiĢməz qalmaqla hansı gəlir səviyyəsinin eyni diskontlaĢdırılmıĢ dəyəri əldə
etməyə imkan verəcəyini hesablamaq. Parametrlərin dəyəri dəyiĢdirilə bilər, lakin yaxĢı baĢlama nöqtəsi risk premiumunun 3 faiz
səviyyəsində,
r
s
= 3 faiz (ABġ-ın uzunmüddətli real faiz dərəcəsi (2 faiz) üstəgəl Azərbaycanın ölkə riski üçün 1 faiz),
p = 2,5 faiz
(ABġ-ın uzunmüddətli inflyasiya dərəcəsinə bərabər). Beləliklə
i
R
= 8,5 faizdir. Dünya Bankının hesablamaları proqnozlaĢdırılan
gəlirlərə uyğundur və göstərir ki, Azərbaycan ildə 7,7 milyard ABġ dolları həcmində vəsait xərcləyə bilər (2007-ci ilin dolları ilə)
ki, bu da 2007-ci ilin ÜDM-in 31 faizi və ya qeyri-neft ÜDM-in 69 faizinə bərabərdir.
Addım 1 :
r
P
i
oil
O
i
NPV
0
=
∑
i=0
(1+i
R
)
i
Addım 2:
PI
o
= r
s
*
NPV
0
PI
ı
= r
s
*
NPV
0
* (1+
p) „
ilə
r
s
= i
s
-
p
r
R
= i
s
+
p + risk premium
Ġzahı:
NPV
0
= gələcək neft gəlirlərinin cari xalis
dəyəri
P
i
oil
= neftin barrelin cari dollar qiyməti
O
i
= i ilində istehsal həcmi
r
R
= risk premiumu ilə bağlı diskont dərəcəsi
p = uzunmüddətli inflyasiya dərəcəsi
r
s
= qeyri-müəyyənliyin olmaması halında real faiz dərəcəsi
T neft ehtiyatlarının bitdiyi ildir