zamanda Mərkəz Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilərini Ermənistana
verir. Əgər bu ərazilər Gürcüstana verilmiş olsaydı, əfkari ümumiyyə ilə birtəhər
mübarizə aparmaq olardı, lakin Ermənistana, daşnaklara vermək düzəldilməsi
mümkün olmayan, pis nəticələr verə biləcək səhvdir. Bu barədə bizim
nümayəndəmiz ətraflı danışacaqdır...» (90, s.62).
Məktubda həmçinin... Məgər müstəqil Azərbaycan sizin dilinizdən
çıxmamışdırmı? İndi vəziyyət belə bir şəkil alır: həmişə Denikini müdafiə etmiş
Ermənistan müstəqillik qazanmış və üstəlik də Azərbaycanın ərazilərini almışdır.
İndiyənə qədər ikili siyasət aparan Gürcüstan müstəqillik əldə etmişdir. Üç
respublikadan birinci olaraq Sovet Rusiyasının qoynuna atılmış Azərbaycan isə
həm ərazisini, həm də müstəqilliyini itirir.
Vladimir İliç! Çox millətli əhalinin hüquq və hissləri ilə belə zarafat
etmək olmaz. Siz inanmayın ki, Azərbaycan çoxsaylı şüurlu rus fəhlələri yaşayan
Bakı deməkdir. Bu kobud səhvdir. İndi Bakıda şüurlu müsəlman fəhlələrinin sayı
iki dəfə çoxdur. Bəs bütün Azərbaycanın kəndliləri? Mən qəti surətdə bildirirəm:
əgər siz də dəlillərə diqqət yetirməsəniz, məcbur olacağıq ki, bizim geri
çağırılmağımız barədə mərkəz qarşısında məsələ qoyaq. Onda qoy tarixən dolaşıq
milli məsələləri belə asanlıqla həll edənlər bura gəlsinlər. O, zaman bilərik ki,
bizim mənasız - Şərqə doğru çığırtımız nə deməkdir. Belə olan halda Şərqə necə
gedəcəyik» (90, s.62-63). Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il noyabrın
30-da keçirilən AK(b)P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul
etdiyi qərarda öz əksini tapmışdı. İclasda 3-cü məsələ kimi «Ermənistan İnqilab
Komitəsinin Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin elan olunması haqqında
teleqramı» müzakirə edilmiş və geniş bir qərar çıxarılmışdır.
Həmin qərarın «v» bəndində yazılırdı: «...Sovet Azərbaycanı ilə Sovet
Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir: «İclasın və qərarın demək
olar ki, başlıca məqsədi onun mərkəzi bəndində («q») öz əksini tapmışdır. Orada
deyilirdi ki, Zəngəzur və Naxçıvan Ermənistana keçir. Digər bəndlərdə isə
yazılırdı: d) Qarabağın Dağlıq hissəsinə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ
verilir; e) Sovet Azərbaycanı sovet Ermənistanı ilə qırılmaz hərbi və təsərrüfat
ittifaqı bağlayır (o cümlədən neft haqqında göstərilsin) «j» və «i» bəndlərində isə
Nərimanova bütün bunlar barədə bəyanat hazırlamaq və onu Bakı Sovetinin
plenumunda elan etmək tapşırılırdı (87, s.266).
Q. Orconikidzenin təkidi ilə tarixin qara səhifəsinə düşəcək bu bəyanatı
məhz N. Nərimanov elan etməli idi. Bu da düşünülmüş siyasət idi. Sonradan
ermənilər tərəfindən («Dağlıq Qarabağın əməkçi kəndlilərinə öz müqəddəratını
təyin etmək hüququ verilir» əvəzinə, Yuxarı Qarabağın Ermənistan sosialist
respublikasının tərkib hissəsi kimi tanınması) təhrif edilməsinə N. Nərimanov
etiraz etmişdir.
Rəsmi dairələrin ziddiyyətli, tərəddüdlü mövqeyi olduğu halda dövrü
mətbuatda nikbin əhvallı məlumatlar dərc edilirdi. XI ordu tərəfindən müvəkkil
Bünyadzadə Nərimanova teleqramla elə məlumat verirdi ki, heç bir problemin
qalmadığı qənaətinə gəlmək olur: «Erməni-müsəlman məsələsi ləğv olunub.
Zəngəzur məsələsi tezliklə həll ediləcək. Dekretlər həyata keçirilir. Naxçıvanda
sovet hakimiyyətidir. Tam qayda-qanun hökm sürür» və s. İyulun əvvəllərində
«Kommunist» qəzetində Qarabağ bölgəsi üzrə verilən məlumatlar dinc həyat
tərzindən, erməni-müsəlman dostluğundan, təsərrüfat quruculuğu, mədəni-kütləvi
planlarından bəhs edirdi. Gerçək durum Nərimanovun Mdivani, Mikoyan,
Nuricanyanla birgə imzaladığı teleqramda belə ifadə olunmuşdur: «Ermənistan
faktiki olaraq Azərbaycanla müharibə vəziyyətindədir.» Daşnak hökumətinin
törətdiyi vəhşiliklər ittiham edilir və yalnız «yerli təşkilatlardan və məsuliyyətli
yoldaşlardan» daxil olan informasiyaya əsaslanmaq tövsiyə edilirdi. «Öz
tərəfimizdən, daşnak hökumətilə hər hansı danışıqları və nəzərdə tutulan şəkildə
Türkiyə Ermənistanı məsələsini vaxtsız hesab edirik. Orconikidze ermənilərlə
«zakatalaşina»nın təkrarlana biləcəyindən ehtiyat edərək Çiçerinə təklif edirdi ki,
Azərbaycan nümayəndəsi Moskvaya çağırılsın, onunla Azərbaycan və Ermənistana
aid məsələlər ikinci ilə müqavilə imzalananadək həll edilsin.» (33, s.109).
Rusiya ilə sovet Ermənistanı arasında bağlanan hərbi siyasi sazişə əsasən
Rusiya İrəvan quberniyası və Zəngəzur qəzasını birmənalı erməni ərazisi kimi
tanıdı.
Ermənilərin genişlənməkdə olan işğalçı fəaliyyətinə ən böyük maneə yerli
əhalinin birgə mübarizəsi, gücü olduğundan, Zəngəzur bölgəsini məkrlə parçalayıb
«Kürdüstan» yaradılan hissəsində, erməni hücumuna qarşı sipərə çevrilmiş
Sultanov qardaşlarını məhv etmək planı da həyata keçirilirdi.
Hələ Cümhuriyyət dövründən qənim hesab etdikləri Sultan və Xosrov
Sultanovları erməni fitnəkarları hər vasitə ilə aradan qaldırmağa çalışaraq, nəhayət,
istədiklərinə nail oldular. Sentyabrın 18-də AK(b)P MK bürolarının birgə iclasında
Qaragözovun məruzəsi əsasında «Qarabağ-Kürdüstan məsələsi» müzakirə edilmiş,
«Sultan bəyi bandası ilə birlikdə məhv etmək» qərara alınmışdı (33, s.l 15).
Zəngəzurun inzibati bölgüsü ilə bağlı Azərbaycan rəhbərliyində
narazılıqlar özünü göstərməkdə idi. Zəngəzurun Ermənistana verilməsi rəsmən
elan olunsa da qəzanın onun idarəçiliyinə keçməsi dərhal baş vermədi. AK(b)P
MK Siyasi və Təşkilat bürolarının 1921-ci il 12 yanvar tarixli iclasında
«Zəngəzurun müsəlman hissəsinin inzibati cəhətdən təşkili» haqqında qərar
çıxarıldı. Azərbaycan SSR-in inzibati bölgü layihəsinə dair izahat vərəqəsindən də
göründüyü kimi, bir hissəsi ermənilərin işğalı altında olan Zəngəzur bölgəsini 2
yerə: Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi - əhalisinin əsasən kürdlərdən ibarət olmasına
görə Kürdüstan qəzasına bölmək təklif edilirdi.» (87, s.284).
Bu və ya digər səbəblərə görə Azərbaycan SSR-in yeni inzibati-iqtisadi
bölgüsünün hazırlanması üzrə respublika İnqilab Komitəsi idarələrarası
komissiyanın (sədri Çikalo) iclaslarında inzibati bölgüdə Zəngəzurun yeri məsələsi
ətraflı müzakirə olundu. Onun 1921-ci il 2 aprel tarixli iclasında (pr. №4)
Dostları ilə paylaş: |