Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

Problemin  öyrənilmə  səviyyəsi  monoqrafiyanın  məqsəd  və  vəzifələrini 
müəyyən  edir.  1920-ci  illərdə  Azərbaycan  rəhbərliyində  ixtilaflar  və  daxili-siyasi 
çəkişmələr  problemi  müstəqil  mövzu  kimi  işlənilməmiş  və  çox  vacib  bir  məsələ 
olduğuna görə, başlıca məqsəd bu sahədəki boşluğu doldurmaqdan ibarətdir. 
Monoqrafiyanın  hazırlanmasında  müxtəlif  mənbələrə  müraciət  və istinad 
edilmişdir.  Bunların  əsasını  arxiv  sənədləri  və  materialları,  dövri  mətbuat  təşkil 
edir.  Dövri  mətbuatla  yanaşı,  Azərbaycan  Respublikasının  siyasi  partiyalar  və 
ictimai  hərəkatlar  arxivinin  fondlarından  (1,  2,  268,  609,  456)  və  Azərbaycan 
Respublikası dövlət arxivinin (410, 27, 28) fondlarından geniş istifadə edilmişdir. 
Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsinin  1920-1925-ci 
illərdəki  qərar  və  sərəncamları,  sənədlər,  siyasi  mühacirlərin  əsərləri,  N. 
Nərimanovun və başqa siyasi xadimlərin şəxsi arxiv fondları, Azərbaycan KP MK-
nın o dövrdəki fəaliyyətini əks etdirən partiya qurultayları  və plenumlarının, büro  
iclaslarının  protokol  və  stenoqramları  mənbə  kimi  monoqrafiyanın  yazılmasında 
çox böyük rol oynamışdır. 
Bəhs edilən dövrün rəhbər xadimlərinin əsərləri də (l, 76, 89, 90, 91, 92, 
98, 99, 100, 104, 134, 135, 136) tədqiqat üçün qiymətli mənbədir. 
Bu  tarixi  sənədlər  nəinki  Azərbaycanda  1920-1925-ci  illərdəki  siyasi 
vəziyyəti  daha  dərindən  öyrənməyə,  həm  də  dövrün  ab-havasını,  partiyadaxili 
ixtilaf və çəkişmələrin səbəblərini başa düşməyə imkan yaradır. 
1920-ci illər Azərbaycan tarixinin ziddiyyətli dövrü olduğundan, o dövrün 
hadisələri doğru, düzgün təhlil və tədqiq edilərək ictimaiyyətə çatdırılmalıdır. 
 
I FƏSİL. AZƏRBAYCANIN  BOLŞEVİK RƏHBƏRLİYİNDƏ İXTİLAF VƏ 
ZİDDİYYƏTLƏRİ YARADAN ŞƏRAİT 
VƏ  SƏBƏBLƏR 
 
1.1. Aprel çevrilişindən sonra Azərbaycanda kütləvi zorakılıqlar və 
ictimai-siyasi həyatın gərginləşməsi 
 
1920-ci  ilin  əvvəllərindən  Sovet  Rusiyasının  xarici  siyasətində 
Azərbaycanı işğal etmək ön plana çəkilmişdi ki, bu da 1920-ci il aprelin 27-də XI 
Ordunun gücü hesabına həyata keçirildi. Müvəqqəti İnqilab Komitəsi aprelin 28-də 
Azərbaycanın yeni ali-siyasi hakimiyyət orqanı elan edildi. 
Yeni qurulmuş  Azərbaycan Sovet  Respublikasının bu dövrdə  beynəlxalq 
vəziyyəti, daxildəki siyasi-iqtisadi durumu son dərəcə ağır olmaqla yanaşı, həm də 
qeyri-müəyyən  idi.  Bakı  nəinki  təkcə  Rusiyanın,  eləcə  də  Antanta  dövlətlərinin 
xüsusi  marağında  idi.  Gürcüstanın  menşevik  hökumətinin  Batumu  Antantaya 
verməsindən  sonra  İngiltərənin  Azərbaycanı  «bolşevik  əsarətindən»  azad  etməsi 
kimi plan hazırlandığından Rusiya tezliklə Azərbaycanın müdafiəsinə dair qurudan 
və dənizdən Bakının ətrafını möhkəmləndirmək sahəsində ciddi tədbirlər gördü. 

---

Aprel çevrilişindən keçən ilk vaxtlarda Ermənistan tərəfindən Azərbaycan 
ərazisinə  edilən  təcavüz  nəticəsində  ölkəyə  dəyən  böyük  iqtisadi  dağıntılarla 
yanaşı,  1918-ci  ilin  mart  faciəsini  yaşamış  xalqda  çaşqınlıq,  mənəvi  sarsıntı,  ruh 
düşkünlüyü  var idi.  Xalq  hadisələrin  nə  ilə  nəticələnəcəyindən bədgüman idi.  Bu 
dövrdə Azərbaycanda millətlərarası düşmənçilik mühiti yaranmışdı. Yaranmış yeni 
hökumətə  münasibət  heç  də  birmənalı  deyildi.  Hətta  əhalinin  bir  hissəsində  son 
dərəcə  mürəkkəb  vəziyyətdən  çıxış  yolunu  «xilaskar»  XI  Ordunun  gəlişində 
görənlər  də  var  idi.  Ən  çox XI  Ordunun  Azərbaycana  gəlişindən  qeyri  millətlərin 
nümayəndələri,  xüsusən  milli  intiqam  hissi  ilə  yaşayan  ermənilər,  ruslar  işğalçı 
ordunun  timsalında  öz  müdafiəçilərini  görərək  yeni  yaranmış  hökumətə  üstünlük 
verirdilər. 
1920-ci  ilin  aprelin  27-dən  avqustun  25-dək  Azərbaycanın  16  qəzasında 
inqilab  komitələri  təşkil  edildi.  (12,  f.410,  s.l,  iş  130,  s.4).  Azərbaycan  İnqilab 
Komitəsinin  xalqa  ilk  müraciətində  «Qızıl  Orduya  qarşı  silahlı  müqavimət 
göstəriləcəyi  təqdirdə  terrora  əl  atılacağı»  (114,  s.11)  bəyan  edilmişdi.  Bir  sıra 
səbəblərdən  çevrilişin  ilk  vaxtlarında  nə  milli  orduda,  nə  də  xalqda  XI  Orduya 
qarşı  ciddi  müqavimət  göstərilmədi,  çünki  saysız  itkilərlə  nəticələnəcək 
müqavimət, qüvvələr nisbətində mənasız idi. 
Aprel  çevrilişinin  ilk  günlərində  Azərbaycanın  iqtisadiyyatı  böhranlı 
vəziyyətdə  idi.  Respublikanın,  eləcə  də  əhalinin  ağır  ərzaq  böhranı  içərisində 
qalması,  səfalət  içərisində  yaşaması  bir  tərəfdən,  digər  tərəfdən  də  XI  Ordunun 
uzun  müddət  Azərbaycanda  yerləşdirilərək  təmin  edilməsi,  əlavə  olaraq  birinci 
cahan  müharibəsindən  sonra  qaçqın  düşən  ermənilərin  cəbhədən  qayıdan  zaman 
Bakıda  dayanması,  sığınacaq  alaraq  yaşaması,  xüsusən  Bakının  neft  sənayesində 
işlə təmin edilməsi onsuz da gərgin olan vəziyyəti daha da pisləşdirmişdi. 
AK(b)P  MK-nın  1920-ci  il  sentyabrın  15-də  keçirilmiş  iclasında  belə  bir 
qərar qəbul edilmişdir:  «Azərbaycan İnqilab Komitəsinə təklif edilsin ki, Mərkəzi 
köçürmə məntəqəsindən buraxılış vərəqəsi alan qaçqınlar vətənlərinə buraxılsınlar, 
qalanlarına  isə  geriyə,  Rusiyaya  qayıtmağa  imkan  verilsin.  Şimali  Qafqaza  və 
Krasnavodska  xəbər  çatdırılsın  ki,  ərzaq  məsələsi  çətin  olduğu  üçün  Bakıya 
qaçqınlar qəbul edilməyəcək, ona görə də belələrini göndərməsinlər» (94, s.15.). 
Azərbaycanda aprel çevrilişindən sonra Sovet hökuməti xalqa zorla qəbul 
etdirilirdi. Sovetləşmənin əvvəllərində hakimiyyətə gələn bolşevikləri çox ciddi bir 
məsələ narahat edirdi ki, bu da Zaqafqaziyada sovet hakimiyyətinin süngü gücünə 
yaşaması idi. Lakin belə  məsuliyyətli dövrdə onu süngü gücünə  çoxmu saxlamaq 
olardı? Hadisələrə obyektiv və düzgün münasibət bildirmək hələ çox tez idi. 
Bu dövrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi vəziyyəti ağır olaraq qalırdı, kənd 
təsərrüfatı xüsusilə bərbad halda idi. Sovetləşmənin başlanğıcında Rusiyada olduğu 
kimi, Azərbaycanda da əsaslı konsepsiyanın olmamasından istər sənaye sahəsində, 
istərsə  də  aqrar  sahədəki  buraxılan  səhvlər  vəziyyəti  daha  da  ağırlaşdırırdı. 
Hökumət orqanları gərgin vəziyyətdən çıxmaq üçün fövqəladə üsullara əl atmağa 

---