Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
1920-ci il 27 aprel işğalından sonra Azərbaycan Kommunist Partiyasından başqa heç bir partiyanın leqal fəaliyyətinə imkan qalmadı. Gəncə, Qarabağ, Şəki və Zaqatalada lokal xarakterli hərbi çıxışların, silahlı üsyanların əsas təşkilatçıları kimi «Müsavat» və «İttihad»ı ittiham etmək, siyasi partiyalara qarşı amansız mübarizənin başlayacağını xəbər verirdi (50, s. 56). M. B. Məmmədzadə aprel çevrilişindən sonra siyasi partiyaların, xüsusən «Əhrar»ın gizli fəaliyyətə keçməsinə dair yazırdı: «Əhrar, nisbətən şimal bölgəsində nüfuzu olan bu partiya yarandığı gündən Müsavatı Türkiyəyə arxa çevirməkdə, şiələri vəzifəyə yerləşdirməkdə ittiham etməklə və sünnilik məzhəbini qabartmaqla populyarlaşmaq taktikası seçmişdir. Sovet hakimiyyətinin ilk günlərində özünü buraxmaq haqqında qərar çıxardı və bir-iki il sonra onun üzvləri rəsmən Müsavat firqəsinə girdi» (82, s.148). Sosialist fraksiyasına daxil olan «xalqçı sosialist firqəsi» bolşevik platformasını qəbul edərək üzvlərini məsul vəzifələrə yerləşdirə bildi. Lakin, «fəal xalqçılardan» Aslan Səfikürdski, Rza Qaraşarlı, Camo Hacınski, Rza Şabanov, Kərim Feyzullayev, Xankişi Şahverdiyev və digər 26 nəfər 1922-ci ilin sonlarında Azərbaycan SSR Ali İnqilabi Tribunalın «eser partiyasının Zaqafqaziya təşkilatının işi» adlı qondarma ittihamı ilə mühakimə olunub müxtəlif müddətli həbs cəzaları aldılar (50, s.57). 1920-ci ilin yazından «İttihad» gizli fəaliyyətə keçərək özünü güclü antisovet bir partiya kimi göstərə bildi, 1920-ci ilin iyulunda 3 müstəqil qrupa bölündü: «Vətən və ya ölüm», «Mərkəzi İttihad», «Quranın əmin-amanlığı». Göstərilən qruplar ideya və təşkilati cəhətdən müstəqil işləyirdilər, amma hamısı sınanmış siyasətçi Qarabəyovun rəhbərliyi altında «məhv olsun sovet hakimiyyəti», «Bolşevizmə ölüm!», «Başda milli hökumətlər olmaqla Şərqdə müsəlmanlığa eşq olsun!» şüarı ətrafında birləşirdilər (21, s.8). Həmin dövrdə məram və xarakterinə görə «İttihad»a yaxın olan dini təmayüllü partiyalar fəaliyyətini gücləndirirdilər. Əsasını Türkiyəli zabitlər təşkil edən «İslam» partiyası, adından göründüyü kimi İslamı təbliğ edirdi. «İttihad»la «İslam» birləşərək «İttihadi İslam» («İslam birliyi») Partiyası yarandı. 1921-ci il mayın 5-də «İttihadi İslam» «İslam-əl Quran»la birləşib «Milləti İslam» adını qəbul etdi (50, s.60). Siyasi partiyalara qarşı repressiya RK(b)P Qafqaz bürosunun qərarı ilə bütün Zaqafqaziyada həyata keçirilirdi. 1921-ci il iyunun 16-da Azərbaycan K(b)P Siyasi Bürosunun məxfi iclasında menşevik və başqa partiyaların ləğv edilməsi ilə bağlı Qafqaz Bürosunun teleqramı oxunarkən N. Nərimanov ona münasibətini belə ifadə etmişdir: «Azərbaycanda bu teleqramı «ittihadçılara qarşı mübarizə aparılmalıdır» kimi başa düşmək olar, çünki bizdə menşeviklər və başqa təşkilatlar çox zəifdir» (50, s.61). «Günəş-Qafqaz», «Azərbaycan milli müdafiə İslam firqəsi» və s. partiyalar da o dövrdə təqibə, terrora məruz qalmışdı. Milli müqavimət hərəkatının aparıcı qüvvəsi olan Müsavat Partiyası aprelin 27-də gizli fəaliyyətə keçmələri haqqında qərar verdi. Onun gizli fəaliyyət dövrünü 4 mərhələyə bölmək olar: 1.1920-1923-cü illər, 2.1923-1927-ci illər, 3.1927-1931-ci illər, 4.1931-ci ildən II Dünya müharibəsinə qədərki mərhələ (50, s.66). Z. Bünyadov aprel çevrilişindən sonra partiya üzvlərinə, ziyalılara qarşı aparılan kütləvi həbsləri çox aydın işıqlandıraraq yazırdı: «1920-ci ilin may ayından Azərbaycan ÇK (FK) təxmini həbslərə başladı. Həbs olunanları 3-4 ay ara vermədən sorğu-suala tutdular. Nəticədə fövqəladə Komissiya həmin dövrdə demək olar ki, fəaliyyət göstərən bütün partiyaların üzvləri barədə özünə lazım olan məlumatı yığa bildi. Toplanmış materiallar FK-ya «Müsavat»ın fəaliyyətindəki zəif və güclü cəhətləri müəyyənləşdirmək, öncülləri, potensial fəalları aşkara çıxarmaq... yaxın gələcəkdə qəti addımlar atmaq imkanı verdi. 1920-ci ilin sonlarından 1923-cü ilin ortalarınadək Fövqaladə Komissiya «Müsavat» partiyası üzvləri arasında seçmə həbslər apardı. Həbs olunanlar içərisində Kərbəlayi Vəli Mikayıl oğlu Mikayılov, Rəhim Vəkilov, Qurban Musayev və b. 30-dan çox müsavatçı var idi» (21, s.40). 1924-cü il aprel ayında 100-dən çox müsavatçı mühakimə olunaraq 2-3 il müddətinə Yaroslavl, Suzdal, Solovetski həbs düşərgələrinə göndərilmişdilər. Hər dəfə «antisovet ünsürlərin» həbsi ilə əlaqədar keçirilən genişmiqyaslı aksiyalardan sonra Azərbaycan FK rəhbərliyi, AK(b)P liderləri açıq şəkildə bildirirdilər ki, Azərbaycanda «xalq əleyhinə» partiyaların kökü kəsilmişdir. 1923- cü ildə də belə olmuşdu. Yayın əvvəlində növbəti kütləvi həbslər zamanı müsavatçıların gizli təşkilatının bir qrup nümayəndəsi zindana atılmışdı. Çekanın qarşısında dustaqların açıq şəkildə günahlarını etiraf etməsinə və Sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizəni dayandıracaqları haqqında təminat vermələrinə nail olmaq vəzifəsi dururdu (94, s.24). 1920-ci il 27 aprel işğalı ilə əlaqədar Azərbaycandan kənara yeni mühacir axını başlandı. Aparılan terror və kütləvi həbslər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin liderlərini, görkəmli dövlət və siyasət adamlarını ölkəni tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qoydu. Fətəli Xan Xoyski, Mustafa Vəkilov, Şəfi Rüstəmbəyli, Nağı Şeyxzamanlı və b. dövlət xadimləri hələ sovetləşməmiş qonşu Gürcüstana keçə bildilər (50, s.101). 1920-ci il aprelin ortalarında Azərbaycan parlamentinin sabiq sədr müavini Həsən bəy Ağayevin rəhbərliyi ilə Tiflisə, Zaqafqaziya Respublikalarının Konfransına göndərilən nümayəndə heyəti də çevrilişdən sonra vətənə dönmədilər. 1919-cu ildə Azərbaycan parlamenti tərəfindən Ə. M. Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Paris sülh konfransına göndərilmiş nümayəndə heyətinin üzvləri 1920-ci il 27 apreldən sonra Avropada qalaraq fəaliyyət gostərdilər (C. Hacıbəyli, M. Məhərrəmov, M. Mehdiyev və b.). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|