Respublikada inqilabi tədbirlərin həyata keçirilməsi gedişində köhnə
dövlət aparatı tamamilə dağıdılmışdı. Nazirliklərin və baş idarələrin
əməkdaşlarının, mütəxəssislərin xeyli hissəsi ya vətəni tərk edib getmiş, ya da cəza
tədbirlərinə məruz qalmışdılar. Halbuki, onların bir çoxu Rusiyanın və xarici
ölkələrin təhsil ocaqlarında oxumuş, dövlət idarələrində lazımi iş təcrübəsi
qazanmış adamlar idi. Bu mütəxəssislərin dağıdılması xalq təsərrüfatının bərpa
edilməsinə, maarif, elm və mədəniyyətin inkişafına böyük ziyan vurdu.
Bolşeviklər sovetləşmənin əvvəllərində xalqın milli ləyaqətini alçaldan,
«müsadirəçilik» - sözün əsl mənasında qarətçilik kompaniyasına başladılar. Bu
zaman iri burjuaziya, xırda mülkiyyətçilərlə yanaşı, mütəxəssislər, hətta sovet
hökumətinə hörmətlə yanaşan demokratik ziyalılar, fəhlələr müsadirədən yaxa
qurtara bilmədilər. 1920-ci ilin dekabrından 27 mindən çox adamın iştirakı ilə
həyata keçirilən kütləvi axtarışlara Sarkis rəhbərlik edirdi ki, bu da çox acınacaqlı
sonluqla başa çatdı.
RSFSR hökuməti yanında Azərbaycan SSR-in fövqəladə və səlahiyyətli
nümayəndəsi B. Şaxtaxtinski 1920-ci ilin sentyabrında V. İ. Leninə yazmışdı:
«Müsəlman əhali bitib tükənmək bilməyən müsadirələrdən, ələlxüsus mənzillərin
bölünüb bir neçə ailəyə verilməsindən cana doymuşdu, bütün bunlar xalqın məişət
tərzinə, şəriətə tamamilə ziddir, dinə və qədim adət-ənənələrə qarşı ağır təhqirdir».
Məktubda deyilirdi ki, Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədri N.
Nərimanov öz səlahiyyəti gücünə müsadirəni saxlatmağa məcbur olmuş və artıq
əmlakı könüllü təhvil verməyə çağırmışdı. Bunun çox böyük nəticəsi olmuş, təhvil
müddətinin uzadılmasını əhali özü dəfələrlə xahiş etmişdi. Lakin bu addım inqilabi
addım sayılmamışdı. Məsələ Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin müzakirəsinə
verilmiş, nəticədə N. Nərimanovun əmri ləğv olunmuş və müsadirəni davam
etdirmək qərara alınmışdır (13, f.268, s.26, iş 32, s.180).
«Müsadirə» adı altında gedən həddini aşmış qarətçiliklə bağlı AK(b)P-nin
1920-ci ilin oktyabrında keçirilən II qurultayında N. Nərimanov öz kəskin etirazını
bildirərək deyirdi: «Müsadirə edərkən və müsəlman evinə girərkən onun hansı
şəraitdə yaşadığını bilmək lazımdır. Müsəlman qadınının qulağından sırğanı
çıxarmaq və bədənində brilyant axtarmaq lazım deyil. Brilyant bizə lazımdır, ancaq
onu başqa yerdə axtarmaq lazımdır» (13, f.l, s.l, iş.8, s.201).
İntizamsız, plansız həyata keçirilən müsadirələr acınacaqlı nəticələrə
gətirib çıxardığından N. Nərimanov vəziyyəti yüngülləşdirmək üçün konkret
təkliflər irəli sürərək «qabaqcadan burjuaziyanın siyahısı və dəqiq ünvanlarını
tərtib etmək və bu məlumatlara əsasən müsadirə keçirmək» (90, s.27) lazım
olduğunu bildirdiyi halda, onun bu təklifinə ciddi əhəmiyyət verilmədi. Əksinə
evlərin nömrələrinə görə müsadirə başlandı ki, bunun da ziyanı əhalinin yoxsul
təbəqələrinə dəydi. İri burjuaziyanın evlərində yerləşdirilmiş sovet qulluqçuları,
kasıb fəhlələr qarət edilir, öz evlərində deyil, kiçik mənzillərdə yerləşən varlıların
əksəriyyəti isə müsadirədən qismən yaxa qurtarırdı.
N. Nərimanov «Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair» adlı məktubunda
yazırdı: «Bu, əsl plansız qarət idi... Nəhayət, təşkilatların özləri böyük səhvə yol
verdikləri haqqında danışmağa başladılar. Bu səhvlər bütün Azərbaycan boyu
təkrar edilirdi. Nəticədə şeylərin düzgün bölüşdürülməməsi, təşkilatların hər
şeydən qabaq özlərini yaddan çıxarmaması əsas ilhamverici yoldaş Sarkisin
himayədarlığı altında şeylərin itməsi və i. a. haqqında bir cild iş tərtib edilmiş
oldu.» (90, s. 27).
AK(b)P MK Siyasi və Təşkilat Bürosu 1921-ci ilin iyulunda «Partiyanın
təmizlənməsi haqqında məsələ» müzakirə edərək, Mərkəzi Komissiyanı təsdiq
etdikdən sonra Azərbaycanda 22 yoxlama komissiyası təşkil edildi. Təmizləmə
1921-ci
ilin
sentyabrında
başladı və dekabrında qurtardı. Partiyanın
təmizlənməsində bitərəf və kommunistlərin fəal iştirakı nəticəsində bir çox keçmiş
ağqvardiyaçı polis məmuru ifşa olunaraq, partiyadan qovuldu... Ümumiyyətlə
partiya sıralarının təmizlənməsi dövründə Azərbaycanda partiyadan xaric edilənlər
içərisində 417 qolçomaq və polis məmuru olmuşdur (67, s.47).
Qəzalardakı bəzi yoxlama komissiyaları yerli mədəni-məişət şəraitini
nəzərə almayaraq, siyasi cəhətdən savadsız və dini mülahizələrə görə də partiyadan
xaric etmək kimi hərəkətlərə yol vermişdilər. Bunun nəticəsində bir çox
kommunist əsassız olaraq partiyadan xaric edilmişdir ki, bu da partiya
təşkilatlarının işində çətinliklər törədirdi (67, s.47).
1921-ci ilin sentyabr-dekabrında Azərbaycanda aparılmış «partiyanın
təmizlənməsi»
kompaniyasında
özbaşınalıqlar
artmaqda
idi.
Yoxlama
Komissiyasının sədri K. F. Strua, üzvləri İ. Vatsek və S. D. Yaqubovun rəhbərliyi
ilə aparılan təmizləmədən bir alət kimi istifadə edilərək N. Nərimanovu müdafiə
edən milli ruhlu kommunistlərə qarşı əsassız ittihamlar irəli sürülür, «millətçi»
kimi günahlandırılaraq partiyadan xaric edilirdilər. Onların içərisində tanınmış
partiya, dövlət xadimləri, çoxillik staja malik olan kommunistlər də var idi.
Sovet hakimiyyətinin ilk günlərindən «aprelə qədərki» ziyalıların
nümayəndələrinə münasibətdə müəyyənləşdirilmiş ümumi rəy yaradılmasına
hazırlıq başlandı. Onların yeni həyata qoşulmaq, öz bilikləri ilə Vətənə xidmət
etmək arzusu hiyləgərlik, sovet idarələrində işə daxil olmaları isə məkrli niyyət
kimi təqdim edilirdi. Əgər AXC-nin mövcud olduğu qısa dövrdə onlar müəyyən bir
vəzifədə olublarsa, necə irəliləmələrindən asılı olmayaraq onlara şübhə ilə
baxırdılar... məsələn: İsmayıl Rəhimov «keçmiş ağ zabit» olduğu üçün aradan
götürülməlidir. Yunis xan Naxçıvanski «ümumiyyətlə, təkcə xan oldu, buna görə
deyil, həm də ruhuna və dünyagörüşünə görə proletar hakimiyyəti və sovet idarəsi
üçün yad ünsürdür». 1923-cü ilin cəmi bir neçə ayı ərzində Ş. Mahmudbəyovun
göstərişi ilə 87 bitərəf, 46 kommunist məsuliyyətə cəlb edilmişdir (94, s.17).
İ. Vatsek Zaqafqaziya Kommunist Təşkilatlarının I qurultayında (fevral
1922) öyünərək demişdi: «Partiyadaxili ixtilafların aradan qaldırılması Qafqaz
bürosunun, hər hansı başqa partiya komitələrinin xidməti deyildir, partiyadakı
Dostları ilə paylaş: |