8
Çarizm Orta Asiyanı zəngin pambıq mənbəyi və rus səna-
yesinin, xüsusilə onun sürətlə inkişaf edən sahələrinin malları
üçün mühüm bazar kimi qiymətləndirirdi. Orta Asiya bazarının
Rusiya iqtisadiyyatı üçün belə böyük əhəmiyyətə malik olması
Rusiyanı Orta Asiyada şəriksiz hökmranlığa can atmağa sövq
edirdi. Orta Asiya Rusiyanın ran, Əfqanıstan, Hindistan və
Çinlə ticarət aparmasına imkan yaradırdı. Orta Asiya ilə iq-
tisadi əlaqələrin inkişafından istifadə edən çarizim bu yerlərdə
müstəmləkə işğallarını genişləndirməyə çalışırdı. Çar Rusi-
yasının hakim dairələri Orta Asiya torpaqları və xalqları
haqqında öz hərbi-müstəmləkə siyasətini hazırlayıb həyata ke-
çirməyə çalışırdılar. Çar Rusiyasının Orta Asiyaya yiyələn-
məsi, onun geniş işğalçı xarici siyasət planlarının həyata keçi-
rilməsini asanlaşdırmalı idi. Nüfuzlu hərbi və məmur dairələri
işğal olunacaq ərazilərdə gəlirli və yüksək vəzifələr tutmağı
arzu edirdilər.
Çar hökuməti bildirirdi ki, Rusiyanın Orta Asiya ilə
ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi və təhlükəsizliyin təmin
edilməsi üçün, ilk növbədə, Xivə xanlığı alınmalıdır. Rusiyanın
Buxara ilə diplomatik münasibətləri Xivəyə nisbətən daha
yaxşı idi. Xanlıqlar arasındakı hərbi toqquşmalar zamanı xivə-
lilər rus karvanlarını Buxaraya buraxmamağa çalışırdılar.
1839-1840-cı illərdə çar I Nikolayın icazəsi ilə Orenburq hərbi
qubernatoru general V.Perovski Xivəyə yürüş etdi. Lakin ruslar
iki ay ərzində bütün canlı qüvvələrinin xeyli hissəsini itirərək
geri qayıtmağa məcbur oldular. Lakin davam etdirilən danı-
ş
ıqlar nəticəsində əldə olunan razılığa əsasən Xivə xanı Ru-
siyaya qarşı düşmənçilik hərəkətlərinə yol verməməyi, ticarət
karvanlarına hücum etməməyi və rus mallarına qoyulan göm-
rüyü 5 faizə qədər azaldılması təəhüdünü öz üzərinə götürdü.
Rusiya XIX əsrin birinci yarısında Orta Asiya məsələ-
sinə böyük maraq göstərirdi. Rus diplomatlarının fəaliyyət-
lərinin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq xanlıqların iqtisadi və
siyasi vəziyyəti, Orta Asiyaya gedən karvan yolları hərtərəfli
downloaded from KitabYurdu.org
9
öyrənilirdi. Bu dövrdə Orta Asiyada mövcud olan vəziyyət çar
Rusiyası üçün əlverişli idi. Xanlıqlar arasında birlik yox idi və
hər bir xanlıq digərinin hesabına öz ərazisini genişləndirməyə
çalışırdı. Kokand xanlığında vəziyyət daha mürəkkəb idi.
Burada yaşayan xalqlar arasında daim münaqişələr olurdu.
Feodallar arasında gedən mübarizələr də xanlıq hakimiyyətini
zəiflədirdi. Rusiya Orta Asiyada mövcud olan xanlıqlar ara-
sındakı daxili çəkişmələrdən istifadə etməklə siyasi əlaqələrini
genişləndirir, gələcək planlarını həyata keçirmək üçün müvafiq
tədbirlər proqramı üzrə hərəkət edirdi.
XIX əsrin ortalarında çar hökuməti Orta Asiyaya doğru
planlı şəkildə irəliləməyə başladı. Bu istiqamətdə çar hökuməti
Sırdərya çayının mənsəbində bir sıra istehkam və qalaların in-
ş
asına başladı. Rusiyanın Orta Asiya xanlıqları ilə XIX əsrin
ə
vvəllərindən genişlənən ticarət əlaqələri, eyni zamanda Rusi-
yanın Orta Asiya xalqlarına güclənən siyasi və mədəni təsiri,
bu ərazini birləşdirməkdə çarizm üçün əlverişli şərait yaratdı.
Orta Asiya geniş yarımdairə şəklində rus sərhədləri ilə əhatə
edilmişdi. Rusiyanın Sırdərya boyunca irəliləməsi Cənubi
Qazaxıstan əhalisi üzərində öz hakimiyyətini itirmək istəməyən
Kokand xanlığının müqavimətinə səbəb oldu. Rusiyanın hərbi
dəstələri Kokand qüvvələrini sıxışdırırdılar. Orenburq general-
qubernatoru Perovskinin dəstəsi 1853-cü ilin yayında Sırdərya
çayı sahilindəki mühüm strateji məntəqə olan Kokand qalasını
aldı. Kokand xanları həmin qalaya arxalanaraq qazaxların xeyli
hissəsini uzun müddət özlərinə tabe vəziyyətində saxlamışdılar.
1854-cü ildə Alma-Ata qəsəbəsinin yerində ruslar tərəfindən
Vernoye istehkamının təməli qoyuldu ki, bu yer sonralar
böyüyüb Vernı (Alma-Ata) şəhərinə çevrildi. Semipalatinskdən
Vernıya qədər Sibir xətti adlanan yeni bir hərbi yol çəkildi.
1854-cü ildə Rusiyanın hakim dairələri Sırdərya ilə Sibir hərbi
xətlərini birləşdirmək qərarına gəldilər. Bu xətlərin birləşdi-
rilməsi bütün Qazaxıstanın Rusiya tərkibinə qatılmasına şərait
yaratmalı idi. Beləliklə, çarizm Orta Asiya xanlıqlarına qarşı
downloaded from KitabYurdu.org
10
həlledici yürüşlərə hazırlaşırdı. Lakin bu planların həyata
keçirilməsi bir müddət təxirə salınmalı oldu. Buna səbəb Ru-
siyanın Krım müharibəsində məğlubiyyəti ilə onun beynəlxalq
vəziyyətinin xeyli zəifləməsi və Rusiyada təhkimçilik hüqu-
qunun ləğv edilməsi ilə bağlı hazırlıq işləri idi.
2.Orta Asiyada Rusiya və ngiltərə mübarizəsi
XIX əsrin birinci yarısında Orta Asiya xanlıqlarında
siyasi vəziyyət qeyri-sabit idi. Xanlıqlar arasında gedən mü-
haribələr, ayrı-ayrı bölgələrdə xalq üsyanları, qonşu dövlətlərlə
münaqişələr xanlıqları zəiflədirdi. Belə bir vəziyyət Rusiya və
ngiltərə kimi dövlətlərin Orta Asiyaya marağını artırırdı.
Rusiyanın xarici siyasi mənafeyi başqa böyük dövlətlərin, ilk
növbədə ngiltərənin mənafeyi ilə toqquşurdu, çünki ngiltərə
nəinki Yaxın Şərqdə, habelə Orta və Uzaq Şərqdə də Rusiyanın
güclü düşməni idi. ngiltərə-Rusiya ziddiyyətləri, xüsusən, Orta
Asiyada çox mürəkkəbləşmişdi, ona görə ki, Kokand, Buxara,
Xivə xanlıqlarından hər iki ölkə əlverişli satış bazarları və öz
sənayesi üçün xammal mənbələri kimi istifadə etməyə çalışırdı.
Satış bazarları ələ keçirmək məqsədilə ngiltərə eyni vaxtda iki
istiqamətdən: Hindistan, Əfqanıstan istiqamətindən və Qara
dəniz sahillərindən Asiya daxilinə nüfuz etməyə alışırdı.
Beləliklə, ngiltərə Yaxın və Orta Şərqdə iqtisadi üstünlüyünü
möhkəmlətmək və bu rayonda rusların rəqabətini qırmaq, həm
də Orta Asiyanı Rusiyaya qarşı əməliyyat meydanına çevirmək
istəyirdi.
ngilis casusları Əfqanıstanda məskən salmışdılar və
Orta Asiya xanlıqlarına daxil olurdular. Onlar, öz növbəsində,
yerli əhalidən də sıralarına casuslar cəlb edirdilər. XIX əsrin
20-ci illərində ngiltərə casusları həm kəşfiyyat, həm də yerli
ə
halini Rusiyaya qarşı sövq etmək məqsədilə Orta Asiyaya
gəlirdilər. 1824-cü ildə bir neçə ngiltərə vətəndaşı tacir adı ilə
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |