Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 Buxaraya gəlib gizli şəkildə şəhərin planını çəkmişdilər. Buxara və Xivədə bəzi yerli tacirlər də ingilis casusları idi. ngiltərə-Əfqanıstan müharibəsi ilə əlaqədar olaraq 1838- ci ildən ingilislərin Orta Asiyaya nüfuz etməsi gücləndi. ngilis casusları tərəfindən təhrik edilən Xivə hərbi dəstələri rus kar- vanlarına tez-tez hücum edirdilər. Buna cavab olaraq Orenburq general-qubernatoru A.Perovski 1839-cu ilin noyabrında 5 min nəfərlik hərbi dəstə ilə Xivə xanlığına hücuma keçdi. Lakin Perovski xeyli canlı qüvvə və texnika itirərək geri çəkilmişdi. XIX əsrin 40-cı illərindən ingilislərin Orta Asiyaya soxulması gücləndi. 1840-cı ildə Xivəyə gələn iki ngiltərə casusu Xivə xanını inandırmağa çalışırdılar ki, rusları Xivəyə buraxmasın və ruslar Xivəyə hücuma hazırlaşır. Lakin Xivə xanı onlara inanmadığından ingilis casusları geri qayıtmışdılar. XIX əsrin 50-ci illərində ingilislər Kokand və Xivə xanlarını öz tərəflə- rinə çəkmək üçün Əfqanıstan əmirindən istifadə edərək xanlıq- larla Rusiya arasında yaranmış iqtisadi əlaqələri pozmaq istə- yirdilər. Lakin onların bu cəhdi baş tutmadı. Belə ki, ingi- lislərdən pul yardımı və lazımi silah almış əfqanların xanlıq- ların ərazisinə hücumları müvəffəqiyyət qazanmadı. Xanlıqla- rın lap sərhədləri yaxınlığında inşa edilən istehkam və qalalar Rusiyanın bu bölgədə hökmranlığını təmin edir, Orta Asiyanın qəti işğalı üçün şərait yaradır, bu rayonda ngiltərənin müs- təmləkəçilik siyasətini xeyli məhdudlaşdırırdı. Krım müharibəsində ngiltərənin Türkiyəni müdafiyə etməsi və Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirakının bir səbəbi də Rusiyanı Qafqaz və Orta Asiyadan sıxışdırıb çı- xartmaq idi. ngiltərə Rusiyaya qarşı Türkiyə başda olmaqla Orta Asiya xanlıqlarının ittifaqını yaratmağa çalışırdı. Lakin xanlıqlar arasında mövcud ədavət və çəkişmələr onların bir- ləşməsinə mane olurdu. ngiltərə Rusiyaya qarşı nəzərdə tut- duğu ittifaqı yarada bilmədi. Çar Rusiyası Krım müharibə- sindən sonra özünün Orta Asiya siyasətindən nəinki əl çəkdi, ə ksinə, onu daha da gücləndirdi. Rusiya ehtiyat edirdi ki, downloaded from KitabYurdu.org 12 ngiltərə açıq şəkildə Orta Asiyaya daxil olar, ona görə də bu regiona hücuma keçməyi sürətləndirdi. Rusiyanın Orta Asiyaya doğru irəliləməsi ngiltərə ilə kəskin rəqabət şəraitində baş verirdi.Xanlıqlarla sərhəddə toqquşma zamanı rus əsgərləri dəfələrlə Orta Asiya döyüşçülərindən ingilis silahları ələ keçir- mişdilər. Çarizmin Orta Asiyaya sahib olmaq istəməsi, onun geniş işğalçı xarici siyasət planlarının həyata keçirilməsini asanlaşdırmaqla yanaşı, Yaxın və Orta Şərqdəki mübahisəli məsələlərdə ngiltərəyə təzyiq göstərmək üçün çarizmə mən- fəətli ola bilərdi. Rusiyanın Orta Asiyadakı müvəffəqiyyəti n- giltərənin Rusiya əleyhinə yeni kampaniyaya başlamasına səbəb oldu. ngiltərə 1865-ci ildə diplomatik təzyiq yolu ilə Rusiyanı Orta Asiyadakı işğallarından əl çəkməyə məcbur etmək istəsə də buna nail ola bilmədi. Belə olduqda, ngiltərə müstəmləkəçiləri Əfqanıstanda və Qaşqarda öz fitnələrini güc- ləndirdilər. ngilislərin bu siyasəti nəticəsində rus tacirləri Əf- qanıstan və Qaşqardan qovuldular. ngilis məşvərətçiləri və casusları Əfqanıstanı silahla təchiz edir və onu Amudərya boyundakı yerləri işğal etməyə təhrik edirdi. 1869-cu ildə ingilis hökuməti çar hökumətinə Orta Asiyada bitərəf zona yaratmaq haqqında təklif verdi. Bitərəf zona hər iki dövlət üçün toxunulmaz olmalı idi. Rusiya hökuməti buna razılıq verdi və bu zonaya Əfqanıstanı da daxil etməyi irəli sürdü. Bununla, Rusiya ngiltərə tərəfindən Əfqanıstanın işğal edilməsinin qar- ş ısını almaq istəyirdi. ngiltərə buna qarşı Rusiyanın hima- yəsində olan Şimal vilayətləri hesabına bitərəf zonanı geniş- ləndirməyi irəli sürdü. Bu isə hər iki tərəfin bitərəf zona haq- qında razılığa gələ bilməməsinə səbəb oldu. 1873-cü ildə Xivə xanlığının mərkəzi rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Xivənin işğalı ciddi beynəlxalq təzyiq olmadan qəbul edildi. Yalnız n- giltərə öz etirazını bildirdi. 1873-cü ildə ngiltərə ilə Rusiya arasında bağlanmış saziş gər-ginliyi müvəqqəti olaraq zəiflətdi. Bu sazişə əsasən, Rusiya Əfqanıstanda ngiltərənin hakim hüququnu qəbul edirdi. ngiltərə Xivəyə qarşı tələblərindən əl downloaded from KitabYurdu.org 13 çəkir və bununla da Xivə xanlığının Rusiya tərəfindən siyasi cəhətdən tabe edilməsinə razılıq verirdi. ngiltərə ilə sonrakı danışıqlarda Rusiya tərəfi bildirdi ki, Rusiya Orta Asiyada nə Buxaraya doğru, nə də türkmən düzənliklərində ərazilərini genişləndirmək fikrində deyil. ngiltərədə hakimiyyətə gəlmiş mühafizəkarlar isə Britaniya müstəmləkə imperiyasını geniş- ləndirməyi gizlətmirdilər. 1876-cı ilin fevralında Rusiya hökuməti ngiltərənin yeni mövqeyi ilə əlaqədar olaraq 1873-cü il sazişini müdafiə etdiyini bildirdi. Bununla yanaşı, göstərdi ki, hər iki dövlət sərbəst fəaliyyət göstərmək hüququnu özündə saxlayır. Bundan istifadə edərək çar hökuməti 1876-cı ildə Kokand xanlığının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi haqqında fərman verdi. XIX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində Orta Asiyada Rusiya ngiltərənin güclü müqavimətinə rast gəlirdi. ngiltərə onun protektoratlığı altında olan Əfqanıstan vasitəsilə Türkmə- nistanda işğallara can atırdı. Rusiya Türkmənistanda irəli- lədikcə ngiltərə-Rusiya münasibətləri yenidən pisləşdi. 1881- ci ildə Skobelovun başçılığı altında Axal-Təkin düzənliyi, üç il sonra 1884-cü ildə Mərv şəhəri tutuldu. Rus qoşunları bilava- sitə Əfqanıstan sahillərinə çıxdılar. Lakin Əfqanıstanın sər- hədləri hələ dəqiq müəyyən edilməmişdi. 1885-ci ilin martında ingilislərin təhriki ilə əfqan qo- ş unları və general Komarovun rus ordu dəstələri arasında toq- quşma baş verdi. Əfqanlar məğlub edildikdə və rus qoşunları Ə fqanıstanın şimalına daxil olduqda, ngiltərədə yenidən narahatlıq yarandı. Avropada belə hesab edilirdi ki, ngiltərə ilə Rusiya arasında müharibə labüddür. Lakin kəskin ixtilaflar 1885-ci ilin sentyabrında Peterburqda ngiltərə-Rusiya sazi- ş inin imzalanması ilə başa çatdı. Sazişə əsasən, Rusiya-Əfqa- nıstan sərhədi müəyyən edildi və ngiltərə türkmən torpaqları üzərində Rusiyanın hüququnu qəbul etdi. Eyni zamanda Rusiya Ə fqanıstanın daxili işlərinə qarışmamaq öhdəliyi götürdü. 1895-ci ildə ngiltərə ilə Rusiya arasında yeni saziş imzalandı. downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|