14
Bu saziş Rusiya, Əfqanıstan və Hindistan arasında randan Pa-
mirə qədər sərhəd xətlərinin müəyyən edilməsi ilə başa çatdı.
ngiltərənin Türkmənistanı işğal etmək planları həyata ke-
çirilmədi.
3. Orta Asiyanın işğalı və bölgənin
Rusiyaya birləşdirilməsi
Orta Asiya torpaqlarının siyasi cəhətdən tabe edilməsi
məsələsi XIX əsrin 60-cı illərində Rusiyanın hakim dairələri
qarşısında tam kəskinliyi ilə durdu. Orta Asiya məsələsi Rusi-
yanın istər hökumət, istərsə də ticarət-sənaye dairələrinin diq-
qətini getdikcə daha çox cəlb edirdi. Rus sənaye məhsullarının
Avropa bazarlarında Avropanın daha çox inkişaf etmiş səna-
yesi ilə rəqabətə davam gətirmədiyi bir şəraitdə Orta Asiyada
yeni bazarların əldə edilməsi Rusiya üçün xüsusilə vacib idi.
stər daxili vəziyyət, istərsə də xarici şərait Rusiyanı Orta
Asiyaya qarşı daha inamlı addımlar atmağa sövq edirdi. 1859-
cu ildə Qazaxıstanla Şimali Qırğızıstanın sərhədində Kastek
istehkamı yaradıldı. Bu, Kokand xanlığının içərilərinə irəlilə-
məyə imkan yaradırdı. Bütün bunlar sərhəddə Rusiya ilə Ko-
kand xanlığının hərbi qüvvələrinin toqquşmasına gətirib çı-
xartdı. Çar Rusiyası yalnız 1864-cü ildə Orta Asiyada qəti
işğallara başladı. Rus qoşunlarının hələ XIX əsrin 40-cı illə-
rinin sonu 50-ci illərində Orta Asiya xanlıqlarına qarşı başlanan
hərbi əməliyyatları XIX əsrin 60-70-ci illərində bir neçə
mərhələdən keçdi.
1.1864-1865-ci illərdə Kokand xanlığına qarşı hərbi yü-
rüşlər;
2.1866-1868-ci illərdə Buxara xanlığına qarşı hərbi yü-
rüşlər;
3.1873-cü il Xivə xanlığına qarşı hərbi yürüşlər;
1864-cü ildə rus qoşunları öz hücumlarını şərqdə Ver-
nıdan və şimalda Perovskdan başlayaraq Kokand xanlığının
downloaded from KitabYurdu.org
15
sərhədlərinə daxil oldular. Kokandlıların ağalıq etdikləri
Ə
liyyi-Ata, Türküstan və Çimkənd şəhərləri 1864-cü ildə rus
qoşunları tərəfindən tutuldu.Orta Asiyanın ən böyük şəhəri,
nəinki təkcə Kokand xanlığının, həm də bütün Orta Asiyanın
mühüm iqtisadi mərkəzi olan Daşkənd 1865-ci ilin yayında
general Çernyayevin qoşunlarına təslim oldu. Kokand xanının
qüvvələri tezliklə tam məğlubiyyətə uğradı.
Buxara əmiri Kokand xanının məğlubiyyətini gördükdə,
Kokand xanlığını işğal etmək üçün əlverişli məqam olduğu
qərarına gəldi. Buxara əmirinin Kokand xanlığına müdaxilə
etməsi, Buxara xanlığına qarşı hərbi əməliyyata başlamaq üçün
çar generallarına bəhanə oldu. 1866-cı ilin yazında Buxara
xanlı-ğının qoşunları Xocənt şəhəri ətrafında ağır məğlubiyyətə
uğradı. Rus qoşunları Xocənti, Cizəki, Ura-Tyubəni tutdular.
Rus qoşunları tərəfindən tutulmuş yerlərdə 1867-ci ildə Tür-
küstan general qubernatorluğu yaradıldı. General-qubernator-
luğun mərkəzi Daşkənd şəhəri idi. General K.Kaufman Türküs-
tanın ilk general-qubernatoru təyin edildi. General-qubernatora
Orta Asiya xanlıqları ilə müstəqil hərbi əməliyyat və diploma-
tik danışıqlar aparmaq səlahiyyəti verilmişdi. Cizəkin alınması
Zərəfşan vadisinə-Buxara xanlığının mərkəz şəhərləri Səmər-
qəndə və Buxaraya yol açdı. Orta Asiyanın qədim şəhər-
lərindən biri olan Səmərqənd 1868-ci il mayın 2-də təslim oldu.
Rus qoşunlarına qarşı hücuma keçən Buxara xanlığının hərbi
qüvvələri Buxara yolunu qoruyan Zərbulaq yüksəkliklərində
yeni məğlubiyyətə uğradılar. 1864-1868-ci illərdə rus qoşunla-
rının hərbi əməliyyatları zamanı Kokand və Buxara xanlıqları
məğlub oldular. 1868-ci ilin yanvarında Rusiya ilə Kokand
arasında, həmin ilin iyun ayında isə Buxara ilə sülh müqaviləsi
imzalandı. Sülh müqavilələrinin şərtlərinə əsasən Kokand xanı
Xudayar və Buxara əmiri Müzəffərəddin Rusiyanın vassallığını
qəbul edir, işğal edilmiş yerlərin Rusiyaya çatmasını qəbul edir
və hər iki xanlığın ərazisində Rusiya təbəələrinin azad ticarət
etmək hüququnu tanıyırdılar. Buxara əmiri Rusiyaya 500 min
downloaded from KitabYurdu.org
16
manat təzminat verməyi öhdəsinə götürdü. 1873-cü ildə ge-
neral Kaufmanın komandanlığı altında rus qoşunları Xivə xan-
lığının ərazisinə daxil oldu. Xivə şəhəri 1873-cu il mayın 29-da
təslim oldu. 1873-cü ilin avqustunda tərəflər arasında sülh mü-
qaviləsi bağlandı. Xivə xanlığı Amudəryanın sağ sahilindəki
yerləri Rusiyaya verdi, Rusiyanın vassalı olmağı qəbul etdi.
Rusiya tacirləri gömrük vergisindən tamamilə azad edilirdi.
Xivə xanı 2,2 milyon manat məbləğində təzminat verməyi öh-
dəsinə götürdü.
Beləliklə, Rusiya on il ərzində Orta Asiya xanlıqlarının
müqavimətini qırdı, əraziləri və hüquqları xeyli məhdudlaşdı-
rılan Kokand və Xivə xanları və Buxara əmiri Rusiya im-
periyasının vassalları oldular. Əslində isə bu xanlıqlarda ixtiyar
Rusiya hökumət orqanlarının əlində idi. 1873-cü ildə Xudayar
xana qarşı üsyan baş verdi. Üsyana xanlarla düşmənçiliyi olan
ayrı-ayrı iri feodallar, müsəlman ruhaniləri də qoşulmuşdular.
Düşmənə qarşı “müqəddəs müharibə” kimi dini şüar da ortalığa
atılmışdı. Çünki üsyançılara milli və dini şüarlar təlgin olun-
duqda onlar düşmənə qarşı daha amansız olurdular. Daha geniş
yayılmaq qorxusu olan antifeodal üsyanın vüsətindən qorxan
Rusiya hökuməti üsyanı yatırmaq üçün bölgəyə xeyli hərbi
qüvvə göndərdi. Üsyançılar rus qoşunlarına qarşı mübarizəyə
qalxdılar, beləliklə də antifeodal üsyanı milli-azadlıq xarakteri
alaraq müstəmləkəçilik əleyhinə yönəldildi. Xalq içərisində
ş
öhrət qazanmış Pulat xan xalq kütlələrinin başçısı oldu. Xal-
qın şikayətlərini Pulat xan özü dinlə-yir və xalq üçün xüsusilə
ağır olan vergiləri tamamilə ləğv edirdi. Pulat xan 1875-ci ilin
oktyabrında Əndican yaxınlığında məğlub edildi. Kortəbii
xarakter daşıyan bu üsyanların təşkilati cəhətdən zəif idarə
edilməsi, üsyançıların pis silahlanması, vahid rəhbərliyin olma-
ması məğlubiyyətə gətirib çıxarmışdı. Orta Asiyada ruslar belə
uzunmüddətli və qətiyyətli mübarizə ilə rastlaşmamışdılar.
Xalq üsyanı yatırıldıqdan sonra, 1876-cı il fevralın 19-da Ko-
kand xanlığı ləğv edilmiş və bu vaxtadək Kokand xanının ha-
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |