33
demokratik hərəkatın inkişafı üçün əlverişli zəmin oldu. Kazan
quberniyası da inqilabi-demokratik hərəkatın mərkəzinə çev-
rilirdi.
Təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi məhkəmə, şəhər,
hərbi və maarif sahəsində burjua islahatlarının keçirilməsi
məsələsini qarşıya qoydu. Bu islahatların həyata keçirilməsi
ölkənin iqtisadi inkişafının bütün gedişindən irəli gəlirdi. Bu
islahatalr bütün Rusiyada, eyni zamanda Volqaboyu, Sibir və
Krımda baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklərlə, feodal münasi-
bətlərinin kapitalist istehsal münasibətləri ilə əvəz olunmağa
başlaması ilə bilavasitə bağlı idi. Adlarını qeyd etdiyimiz isla-
hatlar əvvəlcə Rusiyanın daxili quberniyalarında keçirilmiş,
sonra isə imperiyanın ucqarlarına şamil edilmişdi.
XIX əsrin 60-cı illərindəki ən iri islahatlardan biri zem-
stvo idarələri yaradılmasından ibarət idi. 1864-cü il yanvarın 1-
də “Quberniya və qəza zemstvo idarələri haqqında” qanun
verilmişdi. ”Əsasnamə”yə görə zemstvo idarələri bütün silklə-
rin nümayəndələrindən ibarət olmalı idi ki, bu da formal olaraq
burjua nümayəndəliyi prinsipinə uyğun gəlirdi.Yerli işlərin
idarə olunması zemstvo idarələrinin ixtiyarına verilmişdi.
Zemstvo idarəsinə əvvəllər yalnız imtiyazlı silkə aid olanların
seçki hüququ var idisə, yeni qanuna görə hamı, yəni vergi
verən əhali seçkilərdə iştirak edə bilərdi. Zemstvo idarələrində
rus zadəganlarına rəhbər rol verilmişdi. Zemstvolar hər yerdə
tətbiq edilmədi. Zadəgan mülkədar torpaq sahibliyi olmayan,
yaxud zəif olan bir sıra quberniyalar zemstvo idarələrindən
məhrum edimişdi. Həştərxan, Sibir, Qafqaz və Orta Asiyada
belə idarələr yaradılmadı.
Zemstvo idarələrinin vəzifələri “hər bir quberniya və
qəzanın yerli təsərrüfatının mənfəət və ehtiyaclarına aid işlər-
lə”, yəni yerli təsərrüfat işləri ilə müəyyən edilirdi. Bu vəzifələr
başlıca olaraq yerli nəqliyyat yollarını qaydada saxlamaq,
ə
haliyə tibbi yardım təşkil etmək,məktəblər tikdirmək və digər
kiçik təsərrüfat işlərindən ibarət idi. Zemstvo idarələri quber-
34
natorun şəxsində hökumət oqanlarının nəzarətinə tabe edil-
mişdi. Zemstvoların hər hansı bir qərarı mövcud qanunlara və
ya “ümumi dövlət mənafeyinə” zidd olduqda, qubernatorun bu
qərarları dayandırmaq hüququ var idi. Zemstvolara inzibati
səlahiyyət verilməmişdi, onlar öz qərarlarını zemstvolara tabe
olmayan yerli qəza və quberniya idarələri vasitəsilə həyata ke-
çirməli idilər. Zemstvoların hüquqlarını məhdudlaşdırmağa
çalışaraq hökumət 1866-cı ildən etibarən onlara qarşı hücuma
keçməyə başalyır. 1866-cı il noyabrın 21-də verilən qanun,
zemstvo idarələrinin maliyyə vəsaitini xeyli məhdudlaşdırırdı.
1867-ci il iyunun 13-də verilən qanun zemstvo idarələrinə
qubernatorlardan icazəsiz öz qərar və hesabatlarını nəşr etdir-
məyi qadağan edirdi. Bütün bunlar hökumətin zemstvo idarə-
lərinin hüquqlarını məhdudlaşdırmaq istəyindən irəli gəlirdi.
1870-ci il 16 iyun “Şəhər əsasnamə”si üzrə silksiz şəhər
idarəsi orqanları yaradılırdı. Bu orqanlar əmlak senzi əsasında
4 ildə bir dəfə seçilirdi. Əgər əvvəllər şəhər dumalarına seçki-
lərdə yalnız imtiyazlı silkə mənsub şəxslərin iştirak etmək hü-
ququ var idisə, yeni ”Əsasnamə”yə görə hamı, yəni şəhərdə ya-
ş
ayıb vergi verən əhali seçkidə iştirak edə bilərdi. Şəhər özü-
nüidarəsinin səlahiyyətlərinə şəhərin abadlığı, yanğından mü-
hafizə tədbirləri, ticarət və sənaye işlərinə himayədarlıq etmək,
habelə səhiyyə və maarifin ehtiyacları qayğısına qalmaq daxil
idi. Çar hökuməti çalışırdı ki,şəhər özünüidarə orqanlarında
tatar, başqırd, çuvaş və başqa rus olmayan xalqların nümayən-
dələri az təmsil olunsunlar. Ümumiyyətlə, “Şəhər əsasnamə”si
Volqaboyu, Sibir və Krımın şəhərlərində daha məhdud şəkildə
tətbiq edilmişdi. Şəhər islahatının bütünlüklə yarımçıq və mə-
hud keçirilməsinə baxmayaraq, bu islahatın həyata keçirilməsi,
islahatdan əvvəlki dövrdə şəhərlərin idarə olunmasına nisbətən
irəliyə dogru bir addım idi. Bu islahat şəhər təsərrüfatının
inkişafı üçün hər halda əlverişli şərait yaradırdı.
Məhkəmə islahatı haqqında “Əsasnamə” 1864-cü il no-
yabrın 20-də təsdiq edilmişdi. slahatin məhkəmə quruluşuna
35
və məhkəmə prosesinə gətirdiyi dəyişikliklər, islahatdan əv-
vəlki məhkəmə ənənələrindən və təcrübəsindən xeyli fərq-
lənirdi. Yeni məhkəmə qanun qarşısında bütün silklərin formal
bərabərliyi məhkəmənin açıqlığı və hakimlərin müstəqilliyi,
məhkəmə orqanlarının sadələşdirilməsi prinsipləri əsasinda
qurulurdu. Lakin yeni məhkəmənin qeyd edilən burjua xüsu-
siyyətlərinin elə düzəlişləri var idi ki, bunlar mahiyyətcə burjua
prinsiplərinə zidd idi. Hakimlərin “müstəqilliyi” son dərəcə
şə
rti idi. Lakin çar hökuməti bu dəfə də özünün milli müs-
təmləkə siyasətinə sadiq qalaraq Rusiyaya nisbətən ucqarlarda
məhkəmə islahatinı yarımçıq keçirmişdi. Rusiyada hakimlər
seçildiyi halda, ucqarlarda təyin olunur, həm də yalnız
ruslardan təyin olunur və işlər rus dilində aparılırdı. Xalqın dili,
adət ənənəsi ilə tanış olmayan hakimlərin fəaliyyətində özbaşı-
nalıq hökm sürürdü. Məhkəmə islahatı Orta Asiyada, Sibirdə,
Ufa, Orenburq və Həştərxan quberniyalarında tətbiq edilmədi.
Məhkəmə islahatının o dövrün burjua islahatlarindan biri
olmasına baxmayaraq, bütün başqa islahatlarda oldugu kimi,
bu islahatda da feodal- təhkimçilik qalıqları saxlanmışdı.
Krım müharibəsindəki məğlubiyyət silahlı qüvvələrin
yenidən təşkilini bir vəzifə olaraq qarşıya qoydu. Sinfi ziddiy-
yətlərin kəskinləşməsi və inqilabi hərəkatın artması da höku-
məti dövlət hakimiyyətinin əsası olan ordunu möhkəmlətmək
üçün tədbirlər görməyə vadar etdi. Milyutin hərbi nazir təyin
edildikdən sonra, 1862-ci ildən etibarən hərbi dəyişikliklər
keçirilməyə başlandı. Daha yüksək ixtisaslı hərbi mütəxəssislər
heyəti hazırlamaq üçün hərbi akademiyalar təsis olunmuş və
dənizçilik məktəbi yaradılmışdı. Yeni tələblərə uyğun olaraq
hərbi nazirlik yenidən təşkil edilmiş, ölkəni hərbi dairələrə
bölmüşdülər. 1874-cü ildə Rusiyada hərbi mükəlləfiyyət haq-
qında nizamnamə təsdiq edildi. Hərbi islahat ordunun komp-
lektləşdirilməsi prinsiplərinin dəyişdirilməsindən, əsgər top-
lamaq sistemindən, bütün silklər üzrə hərbi mükəlləfiyyətə
keçilməsindən ibarət idi. Bu qanuna əsasən, mənsub olduğu
Dostları ilə paylaş: |