5
RUS YANIN ORTA AS YANI ŞĞAL ETMƏS
1. XIX əsrin birinci yarısında Rusiyanın Orta Asiya
xalqları ilə iqtisadi və siyasi əlaqələri
Orta Asiya xalqları ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni in-
kişaf səviyyəsinə görə geridə qalırdılar. Özbəklər, qaraqal-
paqlar oturaq həyat tərzinə keçsələr də onlar hələ də köçəri
maldarlıqdan tamamilə əl çəkməmişdilər. Qazaxlar, qırğızlar
və türkmənlərin çox hissəsi köçəri idilər. Qazaxıstanın təsər-
rüfat həyatında sənətkarlıq və ticarət də mühüm yer tuturdu.
Dəri məmulatı, keçəçilik və yun emalı kimi maldarlıqla bağlı
olan sənət sahələri inkişaf etmişdi. Mübadilə səciyyəsi daşıyan
ticarət, əsasən yay mövsümündə aullar arasında həyata
keçirilirdi. Qazax köçlərinin birliyinə aul deyilirdi. Qazaxıstan
Kokand, Buxara, Xivə xanlıqları ilə ticarət əlaqələri saxlayır,
maldarlıq məhsulları və mal-qara ixrac edir, əkinçilik məh-
sulları idxal edirdi. Ölkə ərazisinin genişliyi və əlverişli yolla-
rın olmaması daxili və xarici ticarətin inkişafına mane olurdu.
Ə
halinin əksəriyyətinin köçəri və yarımköçəri həyat tərzi
keçirməsi, feodal-patriarxal qaydalarının hökmranlığı, juzlar
arasında iqtisadi əlaqələrin zəifliyi Qazaxıstanda vahid və mər-
kəzləşdirilmiş dövlət yaratmağa imkan vermirdi. Qazaxıstan
ə
razisinin bir hissəsi - Kiçik və Orta juz XVIII əsrin 30-40-cı
illərindən Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil idi. Qazaxıs-
tanda Kiçik və Orta juz Rusiya tərəfindən işğal edildikdən
sonra bu ölkə ilə iqtisadi-ticarət əlaqələri genişlənməyə başlan-
mışdı.Yerli sənətkarlıq məhsulları Rusiyadan gətirilmiş ucuz
mallarla rəqabət apara bilmirdi. Bu da yerli məhsulların qiy-
mətlərinin aşağı düşməsinə səbəb olurdu. Qazaxıstan tədricən
inkişaf edən rus sənayesi üçün xammal bazasına çevrilirdi.
Qazaxıstanda xalqın mövcud üsul-idarəyə qarşı etirazları
getdikcə geniş miqyas alırdı. Çar hökuməti isə juzlara təsirini
gücləndirirdi. Belə şəraitdə qazaxlar XIX əsrin birinci yarısında
6
rus müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizə aparmışdılar. Lakin on-
ların müstəqillik və siyasi birləşmə uğrunda apardıqları mü-
barizə uğursuzluqla nəticələndi. Qazaxıstanın hələ Rusiyaya
tabe edilməmiş cənub hissəsi siyasi cəhətdən Orta Asiya xan-
lıqları ilə bağlı idi. Oturaq əhali məskunlaşan bölgələrdə şə-
hərlər də var idi ki, onlar ticarət və sənət mərkəzləri idi. Oturaq
ə
hali, birinci növbədə özbəklər Orta Asiyanın Buxara, Kokand
və Xivə xanlıqlarından ibarət olan üç əsas dövlət birləşməsi ya-
ratmışdılar. Bunların hər birində özbəklərdən başqa digər
millətlərdən olan çoxlu əhali yaşayırdı.
Orta Asiya xanlıqlarından ən böyüyü Kokand xanlığı idi.
Xanlığın əsas ərazisi Fərqanə hövzəsi idi ki, burada özbək,
tacik və qırğızlar yaşayırdı. Daşkənd bu xanlığın tərkibinə
daxil idi və əlverişli coğrafi mövqedə yerləşirdi. Əkinçilik və
köçəri rayonları birləşdirən nöqtədə yerləşən Daşkəndin coğrafi
mövqeyi qədimdən onun inkişafına əlverişli təsir göstərirdi.
Orta Asiya ilə Rusiyanın iqtisadi əlaqələrinin inkişafı Daş-
kəndin ticarət əhəmiyyətini artırdı. Daşkənd və bir çox sərhəd
məntəqələri uğrunda xanlıqlar arasında uzun sürən müharibələr
gedirdi. Kokand xanlığında Kokand və Daşkənddən başqa
ə
halisi ticarət və sənətkarlıqla məşğul olan Əndican, Naman-
qan, Margilan, Xocənt, Çimkənd kimi şəhərlər var idi.
Buxara xanlığı Kokand xanlığının cənub-qərbində yerlə-
ş
irdi. Buxara xanlığının əsas hissəsini Zərəfşan vadisi təşkil
edirdi ki, burada özbəklər və qismən taciklər yaşayırdılar. Orta
Asiyanın qədim mədəni və iqtisadi mərkəzləri olan Buxara və
Səmərqənd bu xanlığın tərkibinə daxil idi. Buxara xanlığının
ə
razisində olan şəhərlərdə sənətkarlıq yüksək inkişaf etmiş,
pambıq və ipək parçalar toxunur, mis və tuncdan dulusçuluq
məmulatları və soyuq silah hazırlanırdı. Şəhərlərdə sənətkarlar
istehsal sahələri üzrə sexlərdə birləşmişdilər.
Xivə xanlığının torpaqları Amudəryanın aşağı axını bo-
yunda yerləşmişdi. Ərazisinə və əhalisinin sayına görə Xivə
xanlığı digər xanlıqlardan xeyli kiçik idi. Bu xanlıqlardan
7
başqa Orta Asiyanın cənub hissəsində bir neçə xırda feodal
birləşmələri var idi ki, bunlar da gah bu xanlıqların hakimiyyəti
altına düşür, gah da onlardan ayrılırdılar. Xanlıqlarda yaşayan
tayfalar arasında daim hərbi toqquşmalar baş verirdi ki, bu da
xalq kütlələrinin vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. Vergilərin
bütün ağırlığı kəndlilərin və sənətkarların üzərinə düşürdü.
Vergiləri xanın məmurları toplayırdılar. Onlar əhalinin hesa-
bına yaşayır və olmazın özbaşınalıqlar edirdilər.
XIX əsrin birinci yarısında Orta Asiyanın ran, Əfqanıs-
tan, Çin və Rusiya kimi qonşu ölkələrlə ticarət əlaqələri var idi.
XIX əsrin 20-40-cı illərində Rusiyanın Orta Asiya xalqları ilə
ticarəti daha müvəffəqiyyətlə inkişaf edirdi. Rusiya hökumə-
tinin bir sıra tədbirləri buna kömək edirdi. Karvan yolu ilə
Orenburq və Petropavlovsk, həmçinin karvan və su yolu ilə
Həştərxan vasitəsilə Orta Asiyadan Rusiyaya yun, quru meyvə,
pambıq aparılırdı. Qazaxıstandan Orenburqa mal-qara aparı-
lırdı. Rusiya Orta Asiya ilə ticarət əlaqələrini genişləndirmək
üçün dəmir, polad, mis, çuqun və onlardan hazırlanan məhsul-
ların da xanlıqlara gətirilməsinə icazə vermişdi. Rusiya bazarı
ilə əlaqələrin genişlənməsi xanlıqlar üçün böyük perspektivlər
açırdı.
XIX əsrin birici yarısında Orta Asiya iqtisadi cəhətdən Ru-
siyanın təsiri altına düşmüşdü. Bununla əlaqədar olaraq, tica-
rətin inkişafı və əmtəə-pul münasibətlərinə keçilməsi təsər-
rüfatın natural qapalılığını dağıtmağa başlamışdı. Bu region ilə
ticarət əlaqələrinin inkişaf etdirilməsində marağı olan çar
hökuməti rus tacirlərinə himayəçilik edirdi. Rusiya dövləti Orta
Asiya ilə iqtisadi əlaqələri möhkəmləndirmək və genişlən-
dirmək üçün bir sıra tədbirlər görmüşdü. Belə ki, ticarət yolları
mühafizə olunur, tacirlərə müəyyən imtiyaz və üstünlüklər ve-
rilir, gömrük haqqının minimuma endirilməsi ticarət əlaqə-
lərinə müsbət təsir göstərirdi. Rusiya Orta Asiya bazarında öz
mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışırdı. Orta Asiya ilə Rusiya
arasında yerli məhsullarla mal dövriyyəsi getdikcə artırdı.
Dostları ilə paylaş: |