Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
157
axırında  “1941-ci  ilin  üçüncü  kvartalı  üçün  xalq  təsərrüfatı 
səfərbərlik  planı”,  avqustun  16-da  isə  “1941-ci  ilin  dördüncü 
kvartalı  və  1942-ci  il  üçün  Volqaboyu,  Ural,  Qərbi  Sibir  və 
Orta  Asiya  rayonları  üzrə  hərbi  təsərrüfat  planı”  təsdiq  edildi. 
Bu planlar ağır sənaye məhsulları, hərbi sursat və hərbi texnika 
istehsalının  elə  inkişafını  nəzərdə  tuturdu  ki,  faşist  işğalçıları 
ilə mübarizədə maddi-texniki üstünlük SSR -yə keçsin. Volqa-
boyunda,  Uralda,  Qərbi  Sibirdə,  Orta  Asiyada  yeni  hərbi 
komplekslər  yaradıldı.  Fəhlə  və  qulluqçuların  xeyli  hissəsinin 
döyüşən  orduya  çağrıl-ması  ilə  əlaqədar  olaraq,  müəssisə  və 
idarələrin  fasiləsiz  işləməsini  təmin  etmək  üçün  tədbirlər 
görüldü. Türk xalqları yaşayan bölgələrdə xalq təsərrüfatı qısa 
müddətdə  yenidən  quruldu.  ş  vaxtından  əlavə  işin  məcburi 
qaydası  qoyuldu,  növbəti  və  əlavə  məzuniyyətlər  ləğv  edildi, 
sovet  orqanlarına  fəhlə  və  qulluqçuları  məcburi  surətdə  başqa 
işə  keçirmək  hüququ  verildi,  hərbi  sənaye  fəhlələrinin  və  qul-
luqçularının  özbaşına  işdən  çıxıb  getməsinə  görə  məsuliyyət 
müəyyən  edildi.  Əhalini  ərzaq  və  sənaye  məhsulları  ilə 
fasiləsiz  təmin  etmək  məqsədi  ilə  təchizat  norması  qoyularaq 
kartoçka sisteminə keçildi.   
Düşmən hücumuna məruz qalan Qərb rayonlarından sənaye 
və  digər  obyektlərin,  əhalinin  Şərqə  köçürülməsi  tədbirləri 
həyata  keçirilmişdi.  Bu  işə  rəhbərlik  edən  xüsusi  Köçürmə 
Ş
urası  yaradılmışdı.  1941-ci  ildə  1500-dən  artıq  müəssisənin 
avadanlığı,  fəhlə  kollektivləri  cəbhəboyu  rayonlardan  Şərqə 
köçürüldü. Köçürülmüş avadanlıq tikintilərə və işləyən müəssi-
sələrə  göndərilir,  beləliklə,  köçürülmüş  zavodların  bərpa  edil-
məsi və işə salınması sürətlənirdi. 1941-1942-ci illərdə ölkənin 
içərilərinə  25  milyona  yaxın  adam,  2  mindən  artıq  sənaye 
müəssisəsi, 14 milyona yaxın qaramal, 11 min traktor və sairə 
köçürülmüşdü.  Ümumiyyətlə,  Şərq  bölgələrində  2593  sənaye 
müəssisəsi tikilmiş və yenidən qurulmuşdu. 1942-ci ilin ortala-
rında  hərbi  ləvazimat  istehsalının  dörddə  üçü  bu  bölgələrin 
payına  düşürdü.  Uralın,  Qərbi  Sibirin,  Qazaxıstanın  və  başqa 

---

 
158
rayonların metallurgiya zavodları hər növ qara və əlvan metal-
lar  istehsalını  artırmışdılar.  Maqnitoqorskda  4  ay  ərzində  Av-
ropa  miqyasında  ən  böyük  domna  peçi  tikilib  işə  salınmışdı. 
Müharibənin  iki  ili  ərzində  Uralda  sənaye  istehsalı  3,6  dəfə, 
Qərbi  Sibirdə  2,8  dəfə,  Volqaboyunda  3,4  dəfə  artmışdı.  Ural 
ə
sl mənada keçmiş sovet ordusunun cəbbəxanasına çevrilmişdi. 
Müharibə elmi-tədqiqatların dinc istiqamətini dəyişdi. Qısa 
müddətdə Cənubi Uralda boksit, Qazaxıstanda volfram, molib-
den, mis, Tatarıstanda neft yataqları aşkar edilib mənimsənildi. 
Hərbi sənayedə yeni texnologiyalar təklif olundu.  
1941-1945-ci  illərdə  Azərbaycanda  Sovet  Ordusuna  640 
min  nəfərədək  adam  səfərbər  edilib  cəbhəyə  göndərildi. 
Respublikada 1941-1942-ci illərdə 402-ci. 223-cü, 416-cı, 271-
ci,  77-ci  diviziyalar  təşkil  olundu.  Bakı  Ordunun  mühüm 
cəbbəxanalarından  birinə  çevrildi.  Bakı  neftçiləri  müharibə 
illərində  ölkəyə  75  milyon  tona  qədər,  yəni  SSR -də  istehsal 
olunmuş  neftin  dörddə  üçünü  verdilər.  Sovet  hərbi  təyyarə-
lərinin istifadə etdiyi benzinin 85-90 faizini Bakı verirdi. Gör-
kəmli  kimyaçı  alim  Yusif  Məmmədəliyevin  rəhbərliyi  ilə 
respublikada  yüksək  keyfiyyətli  təyyarə  benzini  istehsalının 
səmərəli  texnologiyası  işlənib  hazırlanırdı.  Bakıda  “Katyuşa” 
raketi, “Şnakin” pulemyotu istehsal edilir, “YAK-3” qırıcı təy-
yarəsi  yığılırdı.  Bakıda  130-dan  çox  silah  və  onun  hissələri 
hazırlanırdı.  Azərbaycanın  kənd  əməkçiləri  də  müharibə 
illərində  cəbbhəyə  500  min  ton  pambıq  və  digər  strateji  xam-
mal məhsulları vermişdilər. Müharibə illərində Azərbaycan və-
təndaşları  müdafiə  fonduna  15  kiloqram  qızıl,  952  kiloqram 
gümüş,  311  milyon  manatlıq  istiqraz  vermişdilər.  Müharibə 
meydanlarında  qəhrə-manlıqlarına  görə  Azərbaycandan  121 
nəfər Sovet  ttifaqı Qəhrəmanı adına layiq  görülmüş, 30 nəfər 
“Şöhrət”  ordeninin  hər  üç  dərəcəsi  ilə,  176  min  nəfər  SSR  
orden və medalları ilə təltif edilmişdi. 
Almaniyaya  qarşı  müharibədə  Qazaxıstan  vətəndaşları  da 
digər  sovet  xalqları  kimi  fəal  iştirak  etmişlər.  Müharibə 

---

 
159
dövründə  Qazaxıstanda  20-dən  çox  atıcı  diviziya  və  digər 
birləşmələr  yaradılmışdı.  Qazaxıstan  əhalisindən  74,  75,  81, 
105,  106,  310,  312,  314,  316,  328,  387,  391  və  digər  divizi-
yalar  təşkil  olunmuşdu.  Müharibə  illərində  Qazaxıstanda  yeni 
sənaye  müəssisələrinin  tikintisi  davam  etdirildi.  Müharibənin 
ilk  2  ili  ərzində  Qazaxıstanda  25  mədən,  11  əlvan  və  qara 
metallurgiya obyekti, 19 yeni kömür şaxtası, 4 neft çıxarma və 
neft emalı zavodu fəaliyyətə başladı. 
1942-1943-cü  illərdə  dəmiryolunun  tikintisi  davam  etdiri-
lirdi. Makat-Orsk və Akmola-Maqnitoqorsk xətlərinin tikintisi 
başa  çatdırıldı.  Müharibə  illərində    Qazaxıstan  bütün  ölkədə 
misin  30  faizini,  polimetal  ərintisinin  70  faizini,  qurğuşun 
istehsalının isə 85 faizini verirdi. Son dərəcə çətin olan belə bir 
şə
raitdə  ordunu  və  arxa  cəbhəni  təmin  etmək  məqsədilə  əkin 
sahələrini  genişləndirmək, kənd  təsərrüfatı  istehsalını  artırmaq 
üçün ölkənin şərq rayonlarının kolxozçuları və sovxoz fəhlələri 
fədakarlıqla  çalışırdılar.  1942-ci  ildə  şərq  rayonlarında  əkin 
sahəsi 2,2 milyon hektar artdı. Müharibə illərində Qazaxıstanın 
kənd  təsərrüfatı  ölkəyə  30,8  milyon  pud  çörək,  14,4  milyon 
pud  kartof  və  tərəvəz,  15,8  milyon  pud  ət,  319,4  min  ton  süd 
vermişdi.  Qazaxıstan  müharibədən  əvvəlki  dörd  ilə  nisbətən 
müharibənin  dörd  ili  ərzində  dövlətə  22  milyon  pud  çox  taxıl 
verdi,  ət  təhvilini  isə  bu  müddətdə  iki  dəfə  çoxaltdı.  1944-cü 
ildən  dövlət  tədarükü  artdı  ki,  bu  da  əhalinin  ərzaqla  təmin 
edilməsini yaxşılaşdırmağa imkan verdi.   
Belə uğurların əldə olunmasında respublikanın qadınlarının 
və  yeniyetmələrinin  rolu  böyük  olmuşdur.  Qadınların  nisbi 
çəkisi  sənayedə  50  faiz,  yüngül  və  yeyinti  sənayesində  80-90 
faiz təşkil edirdi. Hərbi xidmət yaşına qədər olan yeniyetmə və 
gənclər  sənayedə  çalışan  fəhlələrin  35-40  faizini  təşkil  edirdi. 
Qazaxıstanın  əsas  işçi  qüvvəsini  köçürülənlər  təşkil  edirdi. 
Müharibənin əvvəlində Əmək Orduları yaradılmışdı ki, respub-
lika üzrə bunların sayı 700 min nəfərə çatırdı. Bunlardan cəmi 
200  min  nəfərini  qazaxlar  təşkil  edirdi.  1943-1944-ci  illər-də 

---