Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

16 

poniya  az  zaman  kəsiyində  dünyanın  iqtisadi  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkə-

lərindən birinə çevrildi, sözün əsl mənasında “Yapon möcüzəsi” baş verdi. 

Yaponiyada  istehsal  olunan  məhsullar  Amerika  mallarını  Amerika  bazar-

larında,  Avropa  mallarını  Avropa  bazarlarında  sıxışdırmağa  başladı.  Belə-

liklə,  Yaponiyanın  dünya  ölkələri  içərisində  qabaqcıl  mövqeyə  çıxmasının 

ə

sas səbəbi elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsinə yönəldilən dövlət siyasəti 

və onun ardıcıl həyata keçirilməsi olmuşdur. 

Elmi-texniki tərəqqi bir-biri ilə sıx əlaqəli vahid “elm-texnika-istehsal-

istehlak” kompleksini əmələ gətirən elm, texnika və texnologiyanın fasiləsiz 

inkişafı  və  istehsalın  təşkilinin  təkmilləşdirilməsi  prosesidir.  Elmi-texniki 

tərəqqinin ayrı-ayrı mərhələlərini əks etdirən əsas kateqoriyalar elmi kəşflər, 

ixtiralar, texniki yeniliklərdir. 

Elmi-texniki  tərəqqi  təkamül  və  inqilab  formasında  təzahür  edir.  Tə-

kamül  forması  ənənəvi  texniki  vasitələrin  və  texnologiyaların  tədricən,  fa-

siləsiz təkmilləş-dirilməsi və onların toplanması ilə səciyyələnir.  nqilab for-

ması isə elm və texnikanın nailiyyətlərinə əsaslanır, prinsipcə yeni texnoloji 

proseslərin və mütərəqqi materialların işlənilməsi və tətbiqi ilə səciyyələnir. 

Sahibkarlığın iki forması fərqlənir: yeniliklərin yaradılması və iqtisadi 

reallaşdırılması  -  innovasiya  sahibkarlığı;  xalis  bazar  sahibkarlığı  –  mar-

ketinq. Azad sahibkarlığın mahiyyəti birinci formada – yeniliklərin, yəni əv-

vəllər  mövcud  olmayan  yeni  istehsal  amillərinin  kombinasiyasının  (yeni 

istehsal funksiyasının) yaradılması prosesində tam açıqlanır. 

nnovasiya  biznesinin  səmərəli  təşkili  “elm-istehsalat”  tsiklinin  bütün 

mərhələlərinin  sıx  əlaqələndirilməsini,  elmi  araşdırmaların  nəticələrinin  in-

novasiya prosesinin bir fazasından digərinə zəncirvarı verilməsini, yeniliklər 

yaradılmasını  nəzərdə  tutur.  Əmtəə  bazarının  tərkib  hissəsi  olan  yeniliklər 

bazarı  qeyri-müəyyənlik  şəraitində  yaranır,  bazar  iştirakçılarının  qarşılıqlı 

münasibətlərinin  spesifik  mühitində  innovasiya  prosesinin  xarakterindən 

asılı olaraq formalaşır.  

Yeniliklər  bazarının  normal  fəaliyyəti,  hər  şeydən  öncə,  intellektual 

mülkiyyətdən  düzgün  istifadə  olunmasını  tələb  edir.  ntellektual  mülkiyyət 

ağıl, zəka, zehin mülkiyyəti deməkdir. Milli sərvət sayılan intellektual mül-

kiyyət əsasən dörd növə ayrılır: patent, ticarət markası, müəlliflik hüququ və 

sənaye sirləri. Bunların özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Məsələn, patent 

cəmiyyətdə  ixtiraçılar,  yaradıcı  adamlar  arasında  müqavilə  kimi  səciyyə-

lənir;  ticarət  markası  (nişanı)  firmanın,  şirkətin  keyfiyyət  rəmzidir,  malın 

(xidmətlərin)  mənbəyini  və  onun  başqa  əmtəələrdən  fərqli  cəhətləridir; 

müəlliflik hüququ isə orijinal müəlliflik işlərinə aiddir. 

ntellektual mülkiyyətin qorunması şərtləri və müddətləri “ ntellektual 

mülkiyyət  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu  ilə  müəyyən 

edilir. Təsadüfi deyil ki, intellektual mülkiyyət haqqında mükəmməl qanunu 

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

17 

olmayan  ölkələrin  iqtisadiyyatına  kifayət  qədər  xarici  investisiya,  yeni 

texnika və texnologiyalar cəlb edilmir. 

Kommersiya biznesi  - əmtəə və xidmətlərin alqı-satqısı üzrə əməliy-

yatların həyata keçirilməsi ilə məşğul olur. Biznesin bu növü böyük həcmdə 

maliyyə vəsaiti tələb etmir və qoyulan vəsait daha tez gəlir gətirir. Məhz ona 

görə  də  kommersiya  biznesi  ən  geniş  yayılmışdır.  Kommersiya  biznesinin 

rentabellik səviyyəsi 20 faizdən yüksəkdir. 

Kommersiya  biznesinin  ümumi  sxemi  istehsal  sahibkarlığının  fəaliy-

yət  sxeminə  müəyyən  dərəcədə  oxşardır.  Lakin  fərq  ondan  ibarətdir  ki, 

kommersiya biznesində material resurslarının əvəzinə hazır məhsul alınır və 

sonradan müəyyən qiymət  fərqi qoyaraq istehlakçılara çatdırılır. 

Kommersiya biznesinin fəaliyyət sahəsi əmtəə birjası və ticarət təşki-

latlarıdır.  Əmtəə  birjası  satıcıları  və  alıcıları  bir    yerə  toplamağa  imkan 

verən  təşkilati  cəhətdən  qanunlaşdırılmış  daim  fəaliyyətdə  olan  bazardır. 

Ə

mtəə birjasında birgə istənilən qaydalara uyğun olaraq ticarət əməliyyatları 

aparmaq  üçün  kommersiya  vasitəçiləri  könüllü  surətdə  birləşirlər.  Əmtəə 

birjasının məqsədi azad rəqabətin idarə olunması mexanizmini yaratmaq və 

onun köməyi ilə tələb və təklifin dəyişdirilməsini nəzərə almaqla real bazar 

qiymətlərini aşkara çıxarmaqdır. 

Ə

mtəə birjası aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirir: 

-  ticarət  sazişlərinin  bağlanması  üzrə  vasitəçilik  xidmətinin  göstə-

rilməsi; 

-  əmtəə  ticarətinin  qaydaya  salınması,  ticarət  əməliyyatlarının  tən-

zimlənməsi və ticarət mübahisələrinin həll edilməsi; 

-  qiymətlər, istehsalın vəziyyəti və qiymətə təsir edən digər amillər 

haqqında məlumatların toplanması və çap olunması. 

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə əmtəə birjaları müvəffəqiyyətlə fəaliyyət 

göstərirlər. London əlvan metallar, Liverpul pambıq, Sinqapur kauçuk və s. 

ixtisaslaşdırılmış  əmtəə  birjaları  buna  bariz  sübutdur.  Hazırda  Rusiyada 

150-dən çox, Azərbaycanda isə yalnız bir əmtəə birjası vardır. 

Beləliklə,  müxtəlif  formalarda  təşkil  edilən  topdansatış  ticarəti  məh-

sulun  istehsalçıdan  bazara  doğru  hərəkətinin  ilkin  mərhələsini  əhatə  edir. 

Topdansatış ticarəti istehsal və istehlakı əlaqələndirərək vasitəçilik xarakteri 

daşıyır. 

Maliyyə biznesi  –  kommersiya fəaliyyətinin xüsusi növüdür. Burada 

alqı-satqı  obyekti  spesifik  əmtəə-pul,  valyuta  və  qiymətli  kağızlar  hesab 

edilir. Maliyyə biznesinin fəaliyyət sahəsi kommersiya bankları və fond bir-

jaları  hesab  edilir.  Maliyyə  biznesi  valyuta  bazarının  və  qiymətli  kağızlar 

bazarının təhlilini və marketinq tədqiqatlarının aparılmasını nəzərdə tutur. 

Banklar  ilə  müştərilər  arasında  münasibət  müqavilə  xarakteri  daşıyır. 

“Bank və bank fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa 

uyğun olaraq müştəri kredit-hesablama xidməti üçün bankı sərbəst seçir. 

---