Dünya iqtisadiyyatının tarixi
35
II BÖLMƏ
DÜNYA QT SAD YYATININ TAR X ELM K M
II FƏ
SШ
L
Tarix və
iqtisad elmi: sintezin gerçə
k mahiyyə
ti
§2.1. Tə
kamül və
müasirlik
Tarixi-iqtisadiyyat elmi tarix və iqtisad elminin sintezindən
formalaşmış müstəqil elm sahəsidir. Tarixi – iqtisadiyyat yönümlü ilk
tədqiqat işlərinə XVI əsrin əvvəllərində təsadüf edilir. Bu baxımdan
1514-cü ildə Qilyam Byüd tərəfindən yazılmış “Assa
38
haqqında traktat”
əsərini göstərmək olar. XVI-XVIII əsrlər Avropasında dünya
iqtisadiyyatının genezisi ilə xüsusi olaraq aktuallaşan bır sıra məsələlərin
(maliyyə, ticarət, aqrar sfera, sənaye və s.) tədqiqi zəruriliyi meydana
çıxdı ki, bu da yekun etibarilə tarixi iqtisadiyyatın elm kimi formalaşması
prosesini əhəmiyyətli dərəcədə stimullaşdırmışdır.
qtisadi hadisə və proseslərin tarixi-xronoloji müstəvidə tədqiqinə
həsr edilmiş iqtisadi-statistik məzmunlu araşdırmalar aparılmağa
başlandı: U.Pettinin “Vergilər və rüsumlar haqqında traktat” (1662-ci il),
A.Smitin “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat”
(1776), eləcə də XVIII əsr çoxsaylı fransız tədqiqatçılarının əsərlərini
misal gətirmək olar.
Ümumiyyətlə, XVIII əsrdə iqtisadiyyatın və təsərrüfat həyatının
tarixi yönümündə çox sayda araşdırmalar aparılmışdır.
Məhz bunu əsas tutaraq XVIII əsri tarixi iqtisadiyyat elminin
yaranması əsri kimi də səciyyələndirirlər. XIX əsrin ortalarından etibarən
tarixi-iqtisadiyyat müstəqil elm sahəsinə çevrilir. Elmin “müstəqillik”
əldə etməsini bır sıra səbəblərlə izah etmək olar:
1.
qtisadi hadisə və proseslərin tədqiqində tarixi-genetik metodun
tətbiqi; Başqa sözlə, tarixilik (историзм) prinsipinin birmənalı
olaraq təsbiti (V.Hegel, K.Marks, F.Engels) və onun real
gerçəkliyin bütün sferalarının, o cümlədən təbiətin, cəmiyyətin
və təfəkkürün inkişaf proseslərinin araşdırılmasında mühüm
38
Assa - Qədim Roma pulu;
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
36
əhəmiyyət kəsb edən metod kimi tətbiqi tarixi-iqtisadiyyatın
elmi statusunun formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
2.
Klassik siyasi iqtisadın böhranı;
3.
XIX əsrin ikinci yarısında Qərbin sürətli iqtisadi inkşaf yoluna
qədəm qoyması;
Tarixi-iqtisadiyyat elminin inkişafında (XIX əsrin ikinci yarısı –
XX əsrin əvvəlləri) A.Toynbi, C.Eşli, K.Byüxer, M.Veber, V.Zombart və
s. mütəfəkkirlər müstəsna rol oynamışlar.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində iqtisad elminin tarixi-iqtisadi
yönümünün formalaşmasına institutsionalizmin qərarlaşması da müsbət
təsir göstərmişdir. nstitutsionistlər iqtisadi sistemə geniş kulturoloji
spektrdən yanaşır və onu cəmiyyətin tarixi həyatının müəyyən pilləsi
hesab edirdilər. Əsas diqqət mərkəzi institutların – iqtisadi fəaliyyətin
təşkilinin real formaları, iqtisadi subyektlərin davranış normaları və
motivləri – üzərinə düşürdü.
XX əsrin 20-30-cu illərində “Annallar” məktəbinin yaranması ilə
təhlilin yeni metodları meydana çıxdı. M.Blok, L.Fevr və F.Brodelin əsas
ideyasına görə iqtisadiyyatın tarixi-müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən
yanaşılan insanların, hadisə, konyunktura və böhranların, ictimai
strukturların qlobal tarixidir. “Annallar” tərəfindən irəli sürülən yanaşma
tərzi xüsusi bir istiqamətin –“mentallığın tarixi”nin – yaranmasına gətirib
çıxardı. Tarixi mənbələr ilkinliyin əslində alman tarixi məktəbinə
(V.Roşer, V.Qilderbrand, K.Knis) məxsus olduğunu göstərir. Belə ki,
məhz həmin məktəb tarixin siyasi iqtisada tətbiqinin zəruriliyini
əsaslandırmağa çalışmışdır. Bunu da xalqların iqtisadi inkişaf qanunları
haqqında təlim kimi qəbul edirdilər. Hər bir konkret dövlətin tarixi
inkişaf təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi qanun adlandırılırdı. qtisadiyya-
tın tarixnin əsas təyinatı “nümayiş” etmə rolunda təcəssüm edirdi.
1960-cı illərdə A.Konrad və C.Meyer müasir nəzəri iqtisadi
“əksfaktiki” (“alınmayan gələcək”) modelləri ABŞ-ın cənubunda
mövcud olan quldarlıq iqtisadiyyatının təhlilinə tətbiq etməklə
kliometrikanın banisinə çevrildilər.
Bu məktəbin iki nümayəndəsi – R.Fogel və D.Nort 1993-cü ildə
iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görüldülər.
Tarixi-iqtisadiyyat
elminin
inkişafında
iqtisadçı-tarixçilərin
yaratdıqları beynəlxalq təşkilat mühüm rol oynamışdı.
1960-cı ildən sonra həmin təşkilat tərəfindən müntəzəm olaraq
keçirilən iqtisadi tarix üzrə beynəlxalq konfrans elmin müasir
problemlərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir:
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
37
- qtisadi artımın xüsusiyyətləri;
- Sənayeləşmə;
- Urbanizasiya;
- Demoqrafiya;
- Aqrar tarix;
- Kapitlizmin genezisi;
- Iqtisadiyyatın tarixinin metodologiyası və metodları.
- Ən qədim dövr
(ibtidai icma);
- Qədim dövr
(b.e.V əsrinə
qədər)
- Orta əsrlər;
- Yeni dövr;
Tarixi-iqtisadiyyat elmi
ƏLAMƏTLƏR
Funksion
al təyina-
tına görə
Tarixi epoxaya
görə
- Qədim dövr;
- Barbarlıq;
- Sivilizasiya
Şərti-zaman
əlamətinə görə
1. qtisadi tarix:
- Tarixi hadisələrin
iqtisadi səbəbləri və
nəticələri;
- Dövlətlərin iqtisadi
siyasəti;
- Sosial qrupların
(siniflərin) iqtisadi
psixologiyası
2. qtisadiyyatın
tarixi:
- Ölkələrin,
regionların, dünyanın
tarixi;
- stehsal üsulunun
tarixi;
- qtisadi sahələrin
tarixi;
- Təsərrüfat mexa-
3. qtisadi fikir
tarixi:
- Siyasi iqtisadın
tarixi;
- Sahəvi və funksional
iqtisadi elmlərin tarixi;
- Ayrı-ayrı iqtisadi
nəzəriyyələrin tarixi;
- qtisadi
metodologiyanın tarixi