Dünya iqtisadiyyatının tarixi
4
Məlumdur ki, bununla əksər tədqiqatçılar razılaşsalar da, onun
mahiyyəti prizmasından yekdil fikirdə deyillər:
1)
Tarix – yüksələn xətlə gedən inkişaf prosesidir, tərəqqidir.
2)
Tarix – sadəcə olaraq inkişafdır.
3)
Tarix – ancaq dəyişmədir.
Sonuncu baxış tarixi heç də həmişə proses kimi səciyyələndirmir.
Tarix – bir-biri ilə əlaqədə olmayan çox sayda müxtəlif təsadüflərin
qaydasız yığınıdır.
stənilən halda, tarixi prosesin mahiyyətini anlamaq üçün inkişaf
edənin “nə”, yaxud “kim” olduğunu, başqa sözlə, prosesin subyektini
müəyyənləşdirmək zəruridir.
Həmçinin, qeyd edilməlidir ki, tarixin subyekti elə tədqiq edilən
obyektin özüdür. Yəni, tarixi prosesdə tədqiqat nöqteyi-nəzərindən subyekt
– obyekt eyniyyəti mövcuddur.
Məhz bu prizmadan, dünya iqtisadiyyatının tarixində ən azı üç böyük
problem mövcuddur:
1)
Tarixi-iqtisadi prosesin dərkedilməsi və interpretasiyası problemi.
2)
Tarixi-iqtisadi prosesin əsasları və hərəkətverici qüvvələrinin
müəyyənləşdirilməsi problemi.
3)
Tarixi-iqtisadi prosesin xronoloji dövrlənməsi problemi.
Müasir tarixi-iqtisadi ədəbiyyatda, o cümlədən retrospektiv müstəvidə
sadalanan problemlərə yanaşma tərzləri ifrat çoxluğu, ziddiyyətliliyi və bir
çox hallarda tarixi gerçəkliyə adekvat olmamaları ilə səciyyələnir. Əgər
nəzərə alsaq ki, tarixi-iqtisadi prosesin hərəkətverici qüvvələri ilə tarixi-
iqtisadi prosesin düzgün dərkedilməsində mühüm rol oynayan səbəbiyyət,
determinizm, təsadüf və zərurət, imkan və gerçəklik, müəyyənlik və qeyri-
müəyyənlik, azadlıq və s. Problemlər sıx bağlılıqdadır, onda metodoloji
müəyyənliyin və gerçəkliyə adekvatlığın müstəsna rol oynadığını anlaya
bilərik.
Dərsliyin ənənəvi qaydada tərtib edilmiş dərsliklərə verilən tələblərə o
qədər də uyğun gəlmədiyinin fərqindəyik. Ənənəviçilik dərslikdə
ümumqəbul edilmiş elmi həqiqətlərin əks olunmasını, onların
mübahisəsizliyi və alternativsizliyini başlıca tələb kimi ortaya qoyur.
Əlbəttə, bu cür yanaşmanı qəbul etməmək mümkünsüzdür.
Amma təəssüf ki, “ dünya iqtisdiyyatının tarixi”ndə (eləcə də, əksər
ictimai-humanitar elmlərdə) bir elm kimi hamı tərəfindən birmənalı olaraq
qəbul edilən “həqiqətlər” yoxdur.
Bunun yerinə bir-birini inkar edən “həqiqətlər” bolluğu mövcuddur.
Elmin bugünkü metodoloji arsenalı çərçivəsində bu “həqiqətlər”dən
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
5
hansının yeganə düzgün “həqiqət” olduğunu müəyyənləşdirmək
mümkünsüz görünür. Buna görə də, tələbələri “həqiqət” adı altında təqdim
edilən biristiqamətli yanılma çərçivəsinə salmaqdansa, bütövlükdə mövcud
olan çoxluğun panoramını verməyi daha məqsədəuyğun hesab edirik.
Bununla belə, bir çox məsələlərdə konkret müəllif mövqeyi də sərgilənir.
Dərsliyin tərtibi metodikası ənənəvi yanaşmadan həm məzmun, əhatə
dairəsi, həm də mahiyyətcə fərqlidir. Fərqlilik – real gerçəkliyin ifrat müxtə-
lifliyindən və ümumdünya tarixi-iqtisadi prosesin “çoxölçülü” məntiqindən
qaynaqlanmaqla aşağıdakıları ehtiva edir:
-
Tarixi-xronoloji müstəvidə, eləcə də müasir dövrdə baş verən
hadisə və proseslərin real məzmununa tam şəkildə adekvat
olan, hamı tərəfindən qəbul edilən vahid sinkretik
nəzəriyyənin yoxluğu;
-
Metodoloji baxışlarda ifrat müxtəliflik;
-
qtisadi-tarixi proses və hadisələrdə həqiqətin aşkarlanması
kriterilərinin mübahisəliliyi və ziddiyyətliliyi;
-
qtisadi məzmun daşıyan tarixi faktların interpretasiyasında
subyektivizmin həlledici rol oynaması; Faktların gerçəklik
dərəcəsini yoxlamaq imkanlarının ifrat məhdudluğu, yaxud
mümkünsüzlüyü.
Dərsliyin konkret strukturuna gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, ilkin
başlanğıç, yaxud biliklərin strukturlaşdırılması prizmasından fərqli yanaşma
ortalığa qoyulmuşdur.
Dünya iqtisdiyyatının bir sistem kimi yaranması və inkişafından çıxış
etməklə tarixi-iqtisadi prosesin xronoloji dövrlənməsində əsas kriteri kimi
kardinal dəyişikliklərlə sonuclanan keyfiyyət aspektləri götürülmüşdür.
“Kardinal dəyişiklik” ifadəsi təkcə iqtisadi sferada deyil, bütünlükdə
cəmiyyətin (qlobal sosium) yeni keyfiyyət mərhələsinə keçid anlamını
daşıyır. ctimai həyatın bütün sferalarında adekvat dəyişikliklərə səbəb olan
yeniləşmə
prosesi
4
böyük
(mahiyyətcə)
xronoloji
dövrdə
qruplaşdırılmışdır:
1)
“Mənimsəmə” iqtisadiyyatı.
2)
“ stehsal” iqtisadiyyatı.
3)
“Xidmət” iqtisadiyyatı.
4)
“ nformasiya” iqtisadiyyatı.
Fikrimizcə, qeyd edlən ardıcıllıqla verilən dövrlənmə:
Tarixi-iqtisadi prosesin interpretasiyasında hər hansı br nəzəri-
metodoloji çərçivədə “qapanmaq” məcburiyyətini aradan qaldırır. Tarixi
həqiqətin aşkarlanması nöqteyi-nəzərindən qeyd edilən qənaət əslində elmi