Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
12
şeyin fasiləsiz təkrarlanması mövcuddur. Məna var və tarix yüksələn xətlə gedən fasiləsiz hərəkətdir. Birinci konsepsiya – dövriyyə nəzəriyyəsi, ikinci isə - tərəqqi nəzəriyyəsidir. Və, hər iki nəzəriyyə tənqid olunur”. 7
minant mövqeyə malik olan ekzistensializmin (Sartr, Kamyu, Kafka, Bovuar və s.) yanaşma tərzi də xüsusi orjinallığı ilə seçilmir. Onlar tarixin mənasını məqsədlə və insanın mövcudluğunun mənası ilə bağlayırlar. Məsələn, K.Yaspers insanın mahiyyətini azadlıqda görür. Hansı ki, insanın ruhani gücünün sərbəst realizəsində təzahür edir. Beləliklə, müasir filosofların böyük əksəriyyəti hesab edir ki, tarixi prosesin məqsədi yoxdur və ola da bilməz. Məqsədi – həm özü, həm də cəmiyyət qarşısında insan müəyyənləşdirir. Bu məqsədə adekvat olaraq tarixin mənası formalaşır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, tarix fəlsəfəsinin ümumi problemlərinin həllində az ya çox dərəcədə inandırıcılığa nail olunması yalnız tarixin müəyyən bir konsepsiyası çərçivəsində mümkündür.Əks təqdirdə, yəni nəzəriyyədən kənar müstəvidə qeyd olunan problemlərin araşdırılması konkret elmi nəticələr verə bilməz. Məhz bu anlamda tarix fəlsəfəsi digər elmlərdən elə də fərqlənmir. Ənənəvi olaraq tarix fəlsəfəsi tarixin mənası və yönümlülüyü aspektində zatən heç vaxt “susmamışdır”. Belə qəbildən olan baxışların əsasında sadə bir ideya dayanır: Bəşəriyyətin mövcudluğu mənasız ola bilməz, onun konkret təyinatı və yönümlülüyü var; Bu anlamda da bəşəriyyətin təkamülü konkret məna ilə “yüklənmişdir”. Qeyd etmək lazımdır ki, “məna” konsepti tarixi prizmadan kifayət qədər dağınıq və haradasa anlaşılmaz bir haldadır. K.Levit 8 qeyd edir ki, “...Tarixin mənası anlayışı ilə digər ümumi problemlər arasında birbaşa bağlılıq vardır”. “Məna” probleminin yalnış anlaşılması digər problemlərin də gerçək dərkolunmasını mümkünsüz edir. Maraqlıdır ki, son dövrlərə qədər tarix fəlsəfəsi “məna” problemini əsas problem kimi həll etməyə çalışırdı. Lakin konkret nəticə əldə edə bilmədiyinə görə tarix fəlsfəsinin bir elm kimi prinsipcə mümkünsüzlüyü (müasir şəraitdə) qənaətinə gəlinməyə başlamışdı.
7 Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1972, с.455 8 Левит К. О смысле истории // Философия истории. Антoлогия.М; 1995. –C.263 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
13
P.Tillix 9 problemə münasibətdə daha dərin qatlara nüfuz etməyə çalışmış, mənanı təkcə ümumi problemlərlə deyil, həmçinin səbəbiyyət əlaqələrinin aşkarlanması müstəvisində tarixi faktların seçimi problemi ilə bağlayırdı. Onun fikrincə, tarixi prosesin interpretasiyası bir çox səviyyələrdən ibarətdir: Göründüyü kimi, interpretasiya, məzmunu və səviyyəsindən asılı olmayaraq məna ilə birbaşa bağlılıqdadır. Problemin mürəkkəbliyi həm də “məna” konseptinin özünün məna tutumu ilə bağlıdır. “Məna”nın ən çox istifadə olan iki izahı mövcuddur: 1. Linqvistik yanaşma: Mənanı ifadənin məzmunu anlamında şərh edir;
2. Teleoloji yanaşma: Hər hansı bir məqsədə “xidmət” edən fəaliyyətin xarakteristikası. Qarşıya qoyulmuş məqsədəçatma istiqamətində həyata keçirilən fəlaiyyət “mənalı” fəaliyyətdir, əks-təqdirdə onun heç bir mənası yoxdur. Eyni zamanda, qeyd olunan prizmadan məqsədin dərk edilib- edilməməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Beləliklə, məna = məqsəd eyniyyəti meydana çıxır. Yalnız məqsədli olanın mənası ola bilər. “... Təsadüfi deyildir ki, “məna” və “məqsəd”, yaxud “məna” və “niyyət” bir-birini əvəz edə bilir ”. 10
“Tarixin mənası” haqqında danışarkən, birmənalı olaraq mənanın teleoloji məzmunu əsas götürülür. K.Levit yazır ki, tarixi fəaliyyətin yaxud hərəkətin son məqsədi haqqında o vaxt mühakimə yürütmək olar ki, gələcək məqsəd aydın dərkedilən hala gətirilsin.
9 Тиллих П.История и Царство Божие // Философия истории. Антoлогия. М., 1995.- С.235 10 Левит К. О смысле истории// Философия истории. Антология. М.. 1995.- С.263 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
14
Şə
“Tarixin mənası” haqqında danışarkən, birmənalı olaraq mənanın teleoloji məzmunu əsas götürülür. K.Levit yazır ki, tarixi fəaliyyətin, yaxud hərəkətin son məqsədi haqqında o vaxt mühakimə yürütmək olar ki, gələcək məqsəd aydın dərkedilən hala gətirilsin. Əgər tarixi hərəkətin istiqaməti və gedişi radiusu müəyyən olunubsa, onun mənası (“tam” kimi götürülməklə) həmin hərəkətin sonundan çıxış etməklə şərh olunur. “Tam”ın mənası var, ona görə ki, onun müəyyən çıxış nöqtəsi və aydın dərk edilən sonu mövcuddur. Belə olan təqdirdə sualı başqa cür də qoymaq olar: tarixin məqsədi varmı? Ümumiyyətlə, nəinki tarixin, istənilən fəaliyyətin məqsədi öz-özlüyündə mental yaranış olmaqla, dəyərliliyin növ müxtəlifliyinə aiddir. Bu prizmadan tarixin mənasını tarixi prosesin hansısa dəyərə istiqamətlənməsi kimi də başa düşmək olar. Aksiologiyada 11 dəyər əsasən iki yerə bölünür: Daxili (öz-özlüyündə dəyərli olan) və xarici (hansısa daxili dəyərin əldə olunmasına xidmət edən). Məsələn, pul – öz-özlüyündə dəyərli deyildir. O, yalnız hansısa daxili dəyərə malik şeyi əldə etməyə imkan verən universal vasitə kimi dəyərə malikdir. Aydındır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz bölgü nisbi xarakter daşıyır və birmənalı olaraq kontekstdən asılı dəyişən kimi çıxış edir.
11 Ивин А.А. Основания логики оценок. М., 1970 nt er
et as iy an ın s əv iy yə lə ri
Nəzəri təminat: fərdi,qrup və kütləvi motivasiya nəzəriyyəsi, sosial və siyasi fəlsəfə Səbəbiyyət asılılığının qiymətləndirilməsi Fərdi və ictimai strukturlar haqqında təsəvvür Mühümlülük kriteriyasına uyğun olaraq tarixi faktların seçilməsi MƏNA
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|