Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
18
düzəldilə biləndir. Başqa sözlə, daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün uyğun gələn mexanizm var, amma bu nəticə əldə olunmayıbdır. Sonuncu dərəcə o deməkdir ki, texnologiya və institutların seçimində, bu və ya digər səbəbdən, daha effektiv alternativlərin olmasına baxmayaraq, daha az effektiv olana üstünlük verilir. Beləliklə, birinci dərəcə - sadəcə olaraq əlaqənin mövcudluğunu təsbit edir (qeyri-effektivlik haqqında heç bir nəticəyə gəlmir). kinci dərəcə - belə bir qeyd-şərtlə çıxış edir ki, zamanlararası effekt səhvləri artırır. Üçüncü dərəcə - nəinki bunu (səhvləri artırmanı) təsdiq edir, eyni zamanda ondan qaçma imkanlarının olduğunu göstərir. Konsepsiyanın xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, “qeyri- effektiv” texnologiya və institutların seçilməsi ilə olan tarixi hadisələrin heç də hamısını neoklassik model və terminlərlə - bazarın fiaskosu, Pareto-optimumu və s. ifadə etmək olmaz. Problemin qəlizliyi ondadır ki, əvvəlki inkişaf yolundan asılılığın yanlış interpretasiyası yanlış siyasətə gətirib çıxarır. § 1.2. Tarixi tərəqqi və tarixi qanunlar Elmi fikrin təkamülü prosesində tarixi inkişafın gerçəkləşməsini təmin edən xüsusi qanunların mövcudluğu haqqında ilkin biliklər yeni dövrdə formalaşmağa başlamışdır. Bu dövrə qədər elmi dövriyyədə hakim mövqelərə yiyələnmiş dini konsepsiyaya xas olan teleoloji interpretasiya nomoloji yanaşma ilə - yəni tarixi hadisələrin universal qanunlar əsasında şərhini nəzərdə tutan konsepsiya ilə əvəzlənir. Sovet tədqiqatçıları da ciddi şəkildə “tarixin qanunlarını” axtarmaqla məşğul olmuşlar. M.A. Barq yazırdı ki: “...Tarixi tədqiqatlarda aparılan sintezin zirvəsi ictimai – tarixi qanunauyğunluqları formalaşdırmaqdan ibarətdir və “.... Hansısa lokal - tarixi epoxanın öyrəniməsində ümumdünya - tarixi kateqoriyadan uzaqlaşmaq üzə çıxarılan ictimai əlaqələrin siyasi-iqtisadi mahiyyətini müəyyənləşdirməkdə tam acizlik doğurur” 16 . Başqa sözlə, tarixin əsas məqsədi tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını aşkarlamaqdır. Bununla belə, tarixin elmi statusunu əsaslandıra biləcək tarixi qanunların aşkarlanması prosesi ifrat bəsitlik və primitivliklə müşayiət olunurdu.
16 Барг М.А. Понятие всемирно-исторического как познавательный принцип исто- рической науки. М; 1973. -С.6., 15-16. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
19
Bu prizmadan V.Vundt tərəfindən irəli sürülən inkişafın sosial qanunları səciyyəvi hal kimi nəzərdən keçirilə bilər. “... Sosial aspektdə eyni fəaliyyət göstərənlər qanununa uyğun olaraq hər bir konkret vəziyyət həmişə eyni vaxtda mövcud olan toplananlara şamil edilməklə birgə fəaliyyət göstərmək məqsədilə birləşirlər”. 17 Bunun tarixə, tarixi inkişafa aidiyyəti aydın deyil. Yaxud, Vundtun digər qanununa – “sosial təzadlar qanununa” münasibətdə də eyni hal müşahidə edilir. Tamamilə mümkündür ki, qeyd olunan dağınıq təsbitlərin əsasında hansısa psixoloji müşahidənin qənaətləri dayanır. Lakin bu təsbitlərin tarixi tətbiqi, yaxud tarixi interpretasiya üçün əhəmiyyətinin nədən ibarət olduğu anlaşılmır. Tarixi qanunların aşkarlanması prosesində yanılmalar və səhv yanaşmalar kifayət qədər çox olmuşdur. Məsələn, K.Breyziqin 18 “dünya
tarixinin qanunları” (cəmi – 20 qanun) bu qəbildən olanlar sırasındadır. K.Breyziqə görə, tarixi inkişaf ardıcıl olaraq ailədən nəsilə, sonra dövlətə, xalqa və s. yönümündə baş verir. Tarixi inkişaf qanunlarının aşkarlanmasını tarix elminin vəzifəsi hesab edənlərin və bu aspektə xüsusi diqqət yetirənlərin sırasında kifayət qədər məşhur tədqiqatçılar vardır (K.Marks, C.Mill, Q.Zimmel, M.Veber və s. və i.a.). Lakin XX əsrdən başlayaraq qeyd edilən istiqamətin prioritetliyini önə çəkənlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalmağa başladı. Görkəmli tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti “tarixin qanunlarının” olmasını şübhə altına alır və onun mümkünsüzlüyünü göstərirdilər. (Q.Rikkert, N.Kareev, R.Vipper, E.Tarle və s.). Postpozitivizmin banisi K.Popper tarix elmləri və ümumiləşdirici (nəzəri) elmlər arasındaki fərqə istinadla tarixi qanunların mövcud olmadığını ortalığa qoymuşdur. O qeyd edirdi ki, nəzəri ümumiləşdirici elmlər universal hipotezlərin yoxlanılması, tətbiqi ümumiləşdirici elmlər – konkret hadisələrin öngörməsi ilə maraqlanır. Tarix elmləri konkret, spesifik hadisələr və onların interpretasiyası ilə məşğuldur. “... Bizim fikrimizcə, həqiqətən də heç bir tarixi qanun ola bilməz... Tarixin vəzifəsi ondan ibarətdir ki, ayrı-ayrı hadisələri təhlil etsin və onların səbəblərini göstərsin. Qanunlarla maraqlananlar isə nəzəri ümumiləşdirici elmlərə müraciət etməlidirlər.” 19
17 Вундт В. Социальные законы// Философия истории. Антология, М; 1995.- С.146 18 Брейзиг К. Законы мировой истории// Философия истории. Антология. М, 1995.- С. 153 19 Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.II, М.1993.с.305 Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|