Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
79
3)
son anı – “qürubu”dur (O.Şpenqler). 4)
nsanın maddi
fəaliyyətinin, əmək
vasitələrinin, texnologiyaların, iqtisadi münasibətlərin, təşkilatların yüksək səviyyəsidir (N.Berdyayev, S.Bulqakov). Müasir sosial fəlsəfə sivilizasiyanı insanlar və xalqların irimiqyaslı sosio – mədəni ümumiliyi kimi səciyyələndirir. Sivilizasiya nəzəriyyəsi tarixi inkişafın mexanizmlərinin, onun gedişi prosesi və xüsusiyyətlərinin aşkarlanması yönümündə bir çox üstünlüklərə malikdir. Bu nəzəriyyədə ictimai tərəqqinin fasiləsizliyinə,təkamüllüyünə xüsusi diqqət yetirilir. Sivilizasiyalı yanaşma tarixi gerçəkliyi olduğu kimi görməyə imkan verir. Başqa sözlə, hansısa kriteriyə cavab verməyən variantlar prosesdən sərf-nəzər olunmur. Məsələn, bu yanaşmadan istifadə etməklə müasir Şərq və Qərb sivilizasiyaları arasında mövcud olan sosio – mədəni fərqlilikləri aşkarlayırlar : 1) Şəxsiyyət və cəmiyyətin əlaqəsinin xarakteri; Şərq sivilizasiyası cəmiyyətə, Qərb isə - şəxsiyyətə, onun individualizminə, ayrıca götürülmüş fərdi maraqların cəmiyyətinin mənafelərindən üstün tutulmasına yönəlmişdir. 2) nsanın sosial – psixoloji quruluşu; Qərbdə insan mövcudluqla əksər hallarda razılaşmır, onu daha da yaxşılaşdırmağa çalışır. Şərqdə isə keçmiş və indi balans halındadır, ata – babalardan qalma adət-ənənələrə əməl etmək zəruri hesab olunur. 3) Sosio-mədəni həyatın inkişaf xarakteri: Qərb həyat tərzi bir qayda olaraq, sıçrayışla dəyişir. Şərqdə isə dəyişmə təkamüllə, ruhi dəyərlərə istinadla baş verir və sabitliyi, dayanıqlığı ilə səciyyələnir. Ümumiyyətlə, marksizmdən fərqli olaraq (şəxsiyyətin rolu tam inkar edilir) sivilizasiya nəzəriyyəsi tarixi prosesə yanaşmada şəxsiyyətə xüsusi önəm verir : Tarixdə elə dövrlər olur ki, hansısa tarixi problemin həllində bir nəfərin qəbul etdiyi qərar bütün yerdə qalan amillərin hamısından daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. ctimai – iqtisadi formasiya və sivilizasiya nəzəriyyələrinin qarşılıqlı müqayisəsini aşağıdakı şəkildən əyani şəkildə görmək olar. Sivilizasiyalı yanaşmanın tarixi dövrlənmə metodu kimi üstün cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar : 1. Tarixin “bəşəriləşdirilməsi”. nsan – tarixin əvvəli və sonudur; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
80
2. Universalizm – onun prinsipləri istənilən ölkə, yaxud ölkələr qrupu üçün keçərlidir. 3. Tarixi çoxvariantlı və çoxxətli proses kimi nəzərdən keçirir.
Şə kil 4.3. Ümumbəşəri inkişafa formasiyalı və sivilizasiyalı baxışların müqayisəsi
4.
Tarixi prosesin dərkedilməsində mənəvi – intellektual amillərə (din, mədəniyyət, mentalitet) xüsusi önən verilir; Bununla belə, göstərmək lazımdır ki, sivilizasiya nəzəriyyəsi də nöqsan və çatışmazlıqlardan xali deyildir. 1. Universalizm – həm də nöqsanlara aiddir. Belə ki, bu prinsiplər əsasən “qlobal səviyyədə” tətbiq olunur. Konkret problemlərin həlli isə fərqli metodika əsasında aparılır; 2. Sivilizasiyaların tipologiya kriterilərinin amorfluğu; Bu məqsədlə həm iqtisadi, siyasi, həm də dini və mədəni Bəşəriyyətin inkişaf tarixinə yanaşma Formasiyalı baxış Sivilizasiyalı baxış - Əsas olan maddi-nemətlər istehsalıdır; - Cəmiyyətin tarixi istehsal üsulunun inkişaf tarixidir; - nkişaf tarixi eynitipli əlamətlərə görə konkret sosial-iqtisadi formasiyalara bölünür; - Tarixi proses qanunauyğun olaraq bir formasiyanın digərini əvəz etməsi prosesidir. - Hər bir formasiyanın öz xüsusi sivilizasiyası var; - Hər bir xalqın inkişafı “ümumi” olan əsasında gedir və ona çoxlu sayda amillər təsir göstərir. 1) Əsas olan sivilizasiyaların yaranması, inkişafı və məhvində ümumi qanunauyğunluqların yoxluğudur; 2) stehsal üsuluna görə xalqların inkişaf tarixinin tipologiyası rədd edilir;
3) Ayrı-ayrı xalqların inkişafında özünəməxsusluq ön plana çıxarılır; 4) Çoxlu sayda sivilizasiyaların olduğu təsbit edilir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
81
kriterilərdən (ayrı-ayrı sivilizasiyalara yanaşmada) ayrı – ayrılıqda yararlanılır; 3. Bu yanaşma çərçivəsində metodoloji müstəvidə anlama metodikasının zəifliyi göz önündədir; 4. Sivilizasiyalar arası əlaqə nəzərə alınmır; 5. Təkrarlanma fenomeninə heç bir şərh verilmir; 6. Mentalitetin nəzərdən keçirilməsində böyük çətinliklər yaranır. Bəşəriyyətin ruhi-mənəvi və intellektual strukturları mühüm əhəmiyyət kəsb edir, lakin onların göstəriciləri (indikatorlar) ifrat dərəcədə yayğındır. Beləliklə, tarixi dövrlənmənin fəlsəfi yozumu istənilən halda əvvəllər qeyd etdiyimiz xronoloji çərcivədən kənara çıxmır (qədim dünya; orta əsrlər; yeni və ən yeni dövr). Bu dövrlərin hər biri üçün adekvat olan təsərrüfat tipi, mədəniyyəti və s. mövcud olmuşdur. Maraqlıdır ki, müasir tarixçilərin bir çoxu sözügedən dövrlənmə ilə razılaşmırlar. Məsələn, fransız tarixşünası J.Le Qoff yazır ki : “... Bu gün mən xronoloji çərcivənin genişləndirilməsində israr edirəm...”uzun” orta əsrlər... əslində XVIII əsrə qədər “uzanmış”, fransız inqilabı və XIX əsr sənaye çevrilişi, XX əsrin böyük dəyişiklikləri nəticəsində “tükənməyə” doğru yönəlmişdir... Biz ortaəsrlərin sonuncu maddi və intellektual qalıqları içərisində yaşayırıq.” 85
Bu gün Qərb ölkələrinin universitetlərində tədris olunan dərsliklərdə müasir fəlsəfi fikrin tarixi dövrlərin “irilənməsinə” yönəlik dövretmə nəzəriyyəsi yer almaqdadır: 1. Ənənəvi cəmiyyət (kapitalizməqədərki); 2. Kapitalizm (ilkin, keçid forması da daxil olmaqla XVII – XVIII əsrlər Avropası) industrial cəmiyyəti (XIX əsrin ortaları) əhatə edir; 3. Postindustrial cəmiyyət (XX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Beləliklə, fəlsəfi yanaşmaya görə, bəşəriyyət sanki sivilizasiyanın üç “dalğasını” keçir. Ənənəvi cəmiyyətdə kənd təsərrüfatı, industrial cəmiyyətdə sənaye və postindustrial cəmiyyətdə xidmət sferası əsas rol oynayır. “ ndustrial cəmiyyət” termini O.Kont və Q.Spenser, “Postindustrial cəmiyyət” termini isə D.Bell tərəfindən elmi leksikona daxil edilmişdir.
85 Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада. М., 1992.- С.5 – 6 Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|