Cədvəl 1.1
Vaqranka ş
ixtə
si təş
kiledicilə
rinin orta miqdarı, %
Çuqun tökükləri Domna
çuqunu
Kənardan gətirilən
qırıntı
stehsalın öz
qırıntıları
Ferro
ə
rintilər
Çuqun
Polad
Kürəvi qrafitli
30-50
20-30
0-10
30-35
1-2
Lövhəvarı qrafitli 20-40
15-25
10-20
30-35
2-3
Döyülən
10-20
10-20
30-50
35-45
2-4
Vaqrankada çuqun əridərkən istifadə edilən əsas yanacaq koks və təbii qazdır.
Yanacaq sərfiyyatı tikələrin ölçülərindən, onların sıxlığından, reaksiya qabiliyyə-
tindən, mexaniki möhkəmliyindən, kükürdün və külün miqdarından asılıdır.
Yanacağın tərkibindəki külün miqdarı 8-10%-dən çox olmamalıdır.
Vaqrankada koksun üzərinə ağır metallik şixtə sütun təzyiq göstərir. Ona görə
də koks tikələri möhkəm olmalıdır. Kokil tikələri aşağı möhkəmliyə malik olduqda
dağılaraq xırdalandığından, şixtədə üfürmənin müntəzəm bölüşdürülməsi və metalın
qızdırılması çətinləşir. Koks ələnməli və möhkəmliyi yoxlanılmalıdır.
Belə ki, furma zonasında koks ovuntuları posa ilə birlikdə metalı soyudur,
həmçinin, koksun sərfi artır. Koksu diametri 2 m, uzunluğu 0,8 m olan silindrik
barabanlarda sınaqdan keçirirlər.
Barabana 410 kq koks yükləyir, 10 l/dəq tezliklə 15 dəq. müddətində fırladırlar.
Kiçik tikələr barabanın xüsusi hazırlanmış deşiklərindən töküldükdən sonra koksun
hissəsi çəkilir. Çəki kiloqramla ifadə olunur və baraban nümunəsi adlanır. Koksun
mexaniki möhkəmliyi «baraban nümunəsi» hazırlandıqdan sonra 325 kq-dan çox
olmalıdır.
Yanacağın nəmliyi minimal (4%) olmalıdır. Yanacağın reaksiya qabiliyyəti,
yəni 900°C temperaturda koksun CO
2
-ni CO-dək reduksiya etmə qabiliyyəti nə qədər
aşağı olarsa, vaqranka qazlarında CO
2
/CO nisbəti o qədər çox, ərintinin temperaturu
isə o qədər yüksək olar. Növündən asılı olaraq vaqranka koksunun tərkibində 1,4 %-
dək S olur [ 8 ].
Ş
ixtə materialları, yanacaq və flüsün ərintiyə hazırlanması. stənilən tökmə
ə
rintisinin əridilməsi zamanı ancaq kimyəvi tərkibi məlum olan şixtə materiallarından
istifadə etmək olar. Ona görə tökmə sexinə daxil olan bütün şixtə materiallarına,
yanacağa, flüsə və odadavamlı materiallara nəzarət edilir.
Tökmə sexinə daxil olan materialların keyfiyyətini müəyyənləşdirən əsas
sənədlər sertifikat və pasportdur. Bu sənədlər olmadan materiallardan istifadə etmək
olmaz. Belə sənədlərə malik olan materialları istehsalata buraxmazdan əvvəl seçmə
yolu ilə zavodun laboratoriyalarında yoxlayırlar.
Geriqaytarılan istehsal tullantıları. Bura tökmə sistemləri əlavəliklər, zay
töküklər, skrap və s. daxildir. Onları istifadədən qabaq yanıb-yapışmış qəlib və içlik
qarışıqlarından təmizləyirlər. Belə ki, onlara yapışmış qarışıqların posaya keçməsinə
vaqrankada əlavə yanacaq və flüs sərf edilir.
Tullantıların da iri tikələri tələb olunan ölçülərədək xırdalanır. Bütün hallarda
ə
ritmənin münasib aparılması üçün tullantı və qırıntı tikələrinin ölçüləri vaqrankanın
daxili diametrinin 1/3-dən kiçik olmalıdır.
Ə
rinti zamanı istifadə edilən ferroərintilər və flüslər tələb edilən ölçülərədək
yanaqlı xırdalayıcılarda, mexaniki ələklərdə çəkicli və kürəli dəyirmanlarda xırda-
lanır. Dəqiq çəkilmiş şixtə materialları vaqrankaya badyalar vasitəsilə yüklənir.
Ş
ixtənin çəkilməsi üçün müxtəlif çəki qurğularından istifadə olunur. Müasir
vaqrankalar şixtənin çəkilməsi və yüklənməsi üçün avtomat avadanlıqlar dəsti ilə
təchiz edilmişdir.
Çuqunəritmə texnoloji prosesləri vaqranka və elektrik sobalarında aparılır.
Onları təhlil edək. Vaqranka əritməsi zamanı sobada bir sıra fiziki-kimyəvi proseslər
baş verir. Bu proseslərin məcmusu əritmə prosesi adlanır. Bunlardan əsas iki proses-
ş
ixtənin aşağıya doğru fasiləsiz hərəkəti və yanma məhsullarının yuxarı istiqamətdə
hərəkəti-sobada baş verə bilən digər proseslərin gedişini təyin edir.
Ş
ixtənin sobada qızması, ondan nəmliyin kənar olunması, karbonatlı
birləşmələrin və metal oksidlərinin parçalanması, metal oksidlərinin reduksiyası,
posanın əmələ gəlməsi və s. şixtənin və soba qazlarının hərəkət sürətindən, şixtənin
paylanma xarakterindən asılıdır. Sobaya verilən şixtə materialı hiqroskopik (koksda)
və hidrat (filizdə) nəmliyə malik olur.
Hiqroskopik nəmlik koloşnikdə, hidrat nəmlik isə sobanın daha yüksək
temperaturlu (670-1270 K-da) zonasında kənar olunur. Hidrat birləşməsinin
parçalanması istiliyin udulması ilə müşayiət olunur. Şixtədə CaCO
3
, MgCO
3
, FeCO
3
və MnCO
3
kimi karbonatlı birləşmələr ola bilər. Bunlar şixtəyə filizlə daxil olur, ya
da onun tərkibinə texnoloji komponent kimi verilir.
Göstərilən karbonatlar müxtəlif temperaturlarda endotermik reaksiyalar üzrə
parçalanır:
ܯ݁ܥܱ
ଷ
= ܯܱ݁ + ܥܱ
ଶ
(−݈ܳ݇ܽ)
CaCO
3
-ın sürətlə dissosasiyasının uyğun gəldiyi temperatur təxminən 1260 K-
dir. Təxminən 1270 K temperaturlu zonalarda kiçik ölçülü CaCO
3
tam parçalanır.
Nisbətən iri ölçülü hissələrin tam parçalanması isə sobanın daha yüksək temperaturlu
zonalarda qurtarır.
Bu zonalarda gedən parçalanma reaksiyaları endotermiki xarakterli olduğundan
sobanın temperaturunu aşağı salır. Sobanın temperaturunun aşağı düşməsinə
endotermik xarakterli karbonun qazlaşma reaksiyası da təsir edir:
ܥ
(௦)
+ ܥܱ
ଶ
= 2ܥܱ(−݈ܳ݇ܽ)
Beləliklə, karbonatlı birləşmələrin parçalanması sobada dəmirin reduksiya
olunma zonasının temperaturunu aşağı salır, onun reduksiyasını zəiflədir və kokusun
bir hissəsi CO
2
ilə reaksiyaya girdiyindən onun furmaya çatan miqdarını azaldır. Bu
hal yanma zonasının lazımi dərəcəyədək qızması üçün əlavə koksun sərf olunmasını