mq/m
3
təşkil edir. Bitkilər üçün bəzi maddələrin BQH-ı aşağıdakı kimidir, mq/m
3
:
0,02 SO
2
; 0,05 NO
X
; 0,025 Cl
2
; 0,05 NH
3
; 0,02H
2
S.
Atmosferin aerozollarla çirklənməsi bitkilərin məhsuldarlığının azalmasına və
keyfiyyətlərinin itməsinə səbəb olur. Aerozollar, canlı orqanizmlərin də məhvinə
səbəb olur. Atmosfer havası qazlar və aerozollarla kombinə edilmiş şəkildə
çirkləndiyindən, biosenozlara və aqrosistemə daha zərərli təsir göstərir.
Hidrosferin çirklə nmə si. Çuqunəritmədə su geniş şəkildə istifadə
olunduğundan, bu sənaye hidrosferin, o cümlədən şirin su hövzələrinin-göllərin və
çayların çirklənməsinə səbəb olur. Polimetallik filizlər çıxarılan zaman yeraltı su
horizontlarının üstü açılır ki, nəticədə şaxta suları formalaşır. Şaxta suları sulfatların,
xloridlərin və bikarbonatların hesabına yüksək minerallığa malikdir.
Filiz mədənlərindən axan suyun tərkibində nadir əlvan metallar və metalloidlər
olur. Suyu ümumi minerallaşması bir litrdə bir neçə qramadək çata bilər. Əsas
problemlərdən biri əmələ gələn mədən sularının istifadəsidir. Mədən sularının cəmi
20%-i filizlərin zənginləşdirilməsində istifadə olunur.
Metallurgiya sənayesində əmələ gələn çirkab sular tərkiblərinə görə çox
müxtəlifdir. Metallurgiyada yaranan çirkab suların tərkibində elə elementlər və
birləşmələr olur ki, su hövzələrinə düşdükdə həm insanlar, həm da su ekosistemi
üçün ciddi təhlükə yaradır.
Karbonat turşusunun (H
2
CO
3
) sudakı miqdarı da su ekosistemlərinin
münasibliyini müəyyən edən əsas amillərdəndir. H
2
CO
3
fotosintez prosesində və
mühitin pH-nın saxlanılmasında fəal, üzvi maddələrin dövriyyəsində isə bilavasitə
iştirak edir. Su mühitində xeyli miqdarda müxtəlif elementlər və onların birləşmələri
həllolmuş, asılı və sorbirasiyalı şəkildə iştirak edir. Onların çoxu müxtəlif su
orqanizmlərinin normal həyat fəaliyyəti nə vacib olduğundan, su sistemləri onların
təbii mənbələri qismində çıxış edir.
Su mühitində metallar çoxtərəfli tarazlıqda iştirak edirlər ki, hidrobiontamlara
münasibətdə onların zəhərliliyi azalır. Beləki, metalların sərbəst ionları adətən çox
zəhərli olurlar. Axar sulara yüksək qarışma qabiliyyəti xasdır ki, bu da istər təbii,
istərsə də su mühitinin homogenliyini təmin edir.
Asılı maddələrlə çirklənmənin bir nümunəsi ovulan yataqların işlənməsi
zamanı əmələ gələn çirkab sulardır. Bu çoxtəsirlidir. Bura axarlarda suyun
səviyyəsinin, onun fiziki-kimyəvi göstəricilərinin dəyişməsi və tamamilə başqa
mühitdə yeni su tutumlarının yaranmasıdır. Təsir effekti ilin fəsillərindən də asılıdır.
Suyun keyfiyyət göstəricilərinin pisləşməsi ən çox bahar fəslində müşahidə olunur.
Yerüstü şirin suların əsas çirkləndiricisi asılı maddələrdir ki, ekoloji effektlər də
onunla əlaqədardır.
Çuqunəritmə müəssisələrindən su hövzələrinə geniş spektrli birləşmələr daxil
olur. Özünəməxsusluq ondan ibarətdir ki, suda ağır metalların qatılığının artması təbii
tərkib fonunda baş verir. Beləki, bunların çoxu mikroelement kimi suda yaşayan
orqanizmlərin həyat fəaliyyəti üçün vacib rol oynayır. Yerüstü şirin sular üçün
xarakterik fakt ondan ibarətdir ki, burada ağır metalların əsas kütləsi (Z
n
, CuŞ Ni, Co,
P, Cd) asılı vəziyyətdə olur.
Ş
irin su hidrobiontlarında bir sıra ağır metalların toplanma əmsalı aşağıdakı
həddə olur: Cd-10÷200, Cu-60÷120; Fe-190, Ni-85÷235, Zn-22÷780. Ağır metallar
arasında əsas yeri civə tutur. Civənin biokimyəvi dövriyyəsi litosfer, hidrosfer və
atmosfer arasında baş verir[ 12 ].
Hidrosferdə civənin hərəkətinin özəlliyi ondan ibarətdir ki, burada onun
dövriyyəsində vacib rol bakteriyalara məxsusdur. Civəni toplayan bəzi bakteriyalar
onu qeyri-üzvi formadan üzvi formaya (mono və dimetil civə) salır. Yüksək
uçuculuğa malik olduqlarından bu birləşmələr onların orqanizmlərindən xaric olur.
Lakin, monometilcivənin ionları su mühitində qalaraq, su ekosistemlərində kifayət
qədər uzun olan qida zəncirinə qoşulur və orada toplanır.
Metilcivənin dəniz balıqlarında toplanma əmsalı 5·10
6
, çay sistemlərindəki
fotoplanktonlarda toplanma əmsalı isə 1·10
5
isə 4·10
5
-ə çatır. Beləliklə,
hidrobiontların civə ilə yoluxması qida zəncirlərində çox toplanmasına səbəb olur ki,
bu da xüsusilə zəhərli olduğundan balıq məhsulları ilə qidalanan insanlar üçün
təhlükə yaradır. Xlorlu, azotlu, sianlı birləşmələr, sulfat turşusu və ammonyak da
hidrobiontlara zəhərli təsir göstərir.
Üzvi birləşmələr metallurgiya müəssisələrinin yaşayış və işçi zonalarının
təsərrüfat-məişət axıntılarında iştirak edir. Onlar su hövzələrinə təmizləyici qurğulara
çox yüklənmə, qeyri-düzgün istismar, bəzən də belə qurğuların olmaması nəticəsində
daxil olur. Axar sulara yüksək miqdarda üzvi maddələrin atılması ilkin ekosistemlərin
tamamilə məhvinə gətirib çıxarır.
Anaerob mikroorqanizmlər oksigeni olmayan mühitdə (su, lil) yaşayır. Belə ki,
o reduksiyaedici xarakter daşıyır və sadə karbohidrogenlərin parçalanmasından metan
ə
mələ gəlir. Belə şəraitdə suda sulfobakteriyalara rast gəlinir ki, onlar da sulfatları
kükürdlü birləşmələrə qədər reduksiya edir və hidrogen-sulfid sintez edir. Onlar qara
kükürdlü dəmirin əmələ gəlməsinə şərait yaradır ki, bununla da səciyyəvi qara rəngli
lil və çirki təmin edir..
Torpaqların və yaşayış zonalarının çirklənməsi. Torpaq olduqca nadir
mühitdir. O, bərəkətlilik və münbitlik kimi xassələr nümayiş etdirir. nsanın qida
məhsullarına olan əsas tələbatını, məişət və sənaye ehtiyatlarını ödəmək üçün
müxtəlif növ xammalları təmin edir. stehsalatın torpaq tutumu yer ehtiyatlarına olan
təsirlərin xarakterik göstəricisidir. Bu mənada metallurgiya sənayesi təbiət üçün xeyli
təhlükə yaradır. Bəzi kombinatların sahəsi 30-35 km
2
təşkil edir.
Açıq və yeraltı üsullarla filiz çıxarmada torpaq itkilərini müqayisə etsək, onda
onlar uyğun olaraq hər 1000 t filiz üçün 0,35-0,7 və 0,08-0,15 ha təşkil edir. Açıq
işləmələr zamanı təbiət itkiləri yeraltı üsulda olduğundan 20 dəfə çoxdur. Bu ancaq
torpaq yerlərinin itirilməsi ilə deyil, həm də çoxlu miqdarda şaxta sularının
çıxarılması ilə əlaqədardır. Nəticədə hidroloji rejim dəyişir, torpaq quruyur, kənd
təsərrüfatının məhsuldarlığı aşağı düşür. Bundan başqa partlayışlı işlərin aparılması
10-15 km-dək məsafədə atmosfer havasının tozlanmasına səbəb olur.
Torpağa sulfat və sulfid turşularının düşməsi oradakı elementlərlə qarşılıqlı
ə
laqəyə girmə nəticəsində çətin həll olan sulfatların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Nəticədə, qida maddələrinin miqdarı azalır, turşuluq isə artır. Torpaqdakı
bakteriyaların zəhərlənməsi və mikroorqanizmlərin məhvi torpağın fiziki xassələrinin
dəyişməsinə səbəb olur.
Çuqunəritmə istehsalat üçün tullantıya gedən xeyli miqdarda posanın
ə
mələgəlməsi xarakterikdir ki, bu da torpaq itkisinə səbəb olur. Bu itkilərlə yaşı ilkin
ekosistemin də tamamilə dağılması baş verir. Tullantılardan həll olaraq suya keçən
zəhərli maddələr orada yaşayan bitki və heyvanlar tərəfindən mənimsənildiyindən
insanlar üçün də olduqca böyük təhlükə yaranır[ 11-13 ].
Qələviləşmə prosesi arsenin suda miqdarının 0,14 mq/dm
3
-dək artmasına səbəb
olur. Nəticədə orada yaşayan balıqların orqanizmlərində onun miqdarı fon
səviyyəsindən 10 dəfə çox olur. Atmosferə çirkləndiricilərin keçməsi tullantıların,
eroziya proseslərinə meylli olan çirkli torpaq sahələrinin tozlanması nəticəsində baş
verir.
Texnogen çirkləndiriciləri qəbul edən torpağın bir mühit kimi fərqləndirici
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hava və su kimi abiotik mühitlərdən fərqli olaraq
burada onların xeyli hissəsinin zəifləməsi, durulaşması, saxlanması və
akkumulyasiyası baş verir. Qurğuşun və arsen kimi elementlərlə azhəllolan möhkəm
birləşmələr əmələ gətirmək xüsusiyyətinə malikdir.
Bunun nəticəsində yüksək çirklənmə səviyyəsi həmin elementlərin
aerozollarının atmosferdən müntəzəm düşməsi nəticəsində baş verir. Torpağın üst
qatı (20 sm dərinliyədək) metallurgiya müəssisəsindən 0,8 km məsafədə 1 kq
torpaqda 1 q-dan çox qurğuşun və 10 mq arsenə malik olur.
Bakterisid təsirli ağır metalların miqdarının artması torpaqda yaşayan
mikroorqanizmlərin sayının azalmasına, torpağın strukturunun pisləşməsinə, eroziya
proseslərinin yüksəlməsinə səbəb olur. Torpaqda ağır metalların miqdarının artması
məhsuldarlığı aşağı salır, alınan biokütlənin keyfiyyətini pisləşdirir.
FƏ S L 2.ÇUQUNƏ R TMƏ TEXNOLOJ PROSESLƏ R NDƏ Ə TRAF
MÜH T N MÜHAF ZƏ S N N Ə SAS ST QAMƏ TLƏ R
2.1. Ətraf mühitin çirklənmələrinin qarşısının alınması yolları
Ə
traf mühitin keyfiyyətinin idarə olunması texnoloji proseslərə təsir etməklə
mümkündür. Materialların çirklənməsinin spesifikası onu göstərir ki, ümumi qaydada
ekosistemin tutumu ekoloji çirklənməyə təsir edir. Ona görə də, orqanizmlərin
normal həyat fəaliyyətini-qidalanma, tənəffüs və s. təmin etmək lazımdır ki, bu
sistemin özündə pozuntular yaratmasın.
Söhbət insanların istehsal fəaliyyətinin təbiət qanunları ilə uzlaşmasından gedir
ki, bu da qapalı olmayan texnoloji proseslərə əsaslanır. Bu isə təbii sistemin
pozulmasına səbəb olur və insanlara mənfi təsir göstərir. Çuqunəritmə sənayesinə bu
hal daha çox aiddir. Ona görə də, metallurgiya sənayesində çirklənmənin qarşısının
alınması yollarınıöyrənmək lazımdır.
Texnoloji prosesləri əsas götürərək material çirkləndiricilərinin selini ixtisar
etmək lazımdır. Ətraf mühitinin çirkləndiriciləri lokal mənbə sayılır. Bunu prinsipial
olaraq iki yerə bölmək olar: fasiləsiz olaraq çirkləndiricilərə təsir edilir, texnoloji
proseslər isə dəyişməz qalır; fasiləsiz olaraq texnologiyanın özünə təsir edilir,
nəticədə tullantılar seli azalaraq kəsilir.
Birinci istiqamət passiv, ikinci isə aktiv metoddur. Texnologiyanın
ekolojiliyini torpaq tutumu mövqeyindən də qiymətləndirmək olar. Belə ki, xüsusi
texnika ilə tutulmuş və onun zərərli təsirinə məruz qalmış zonadan ibarət ərazinin
ölçüləri, ehtiyattutumu, tullantılıq keyfiyyəti torpaqtutumunu təşkil edir. Tullantısız
texnologiyanın yaradılması da ətraf mühitin mühafizəsinin səmərəli istiqamətidir. O
yalnız bir sahənin çərçivəsində qapanıb qalarsa problemlər həll edilməmiş qalar [ 14-
15 ].
Təhlillər göstərir ki, texnogen təsirlərin effektini azaltmağın ən yaxşı yolu
kompleks istehsal yaratmaqla tullantıların utilizasiyasıdır. Kompleks istehsalata
metallurgiya, kimya və inşaat materialları sənayesi misal ola bilər. Çuqun istehsalı
xammallarının kompleks istifadəsi təbiəti mühafizə fəaliyyəti baxımından effektiv
istiqamətlərdən biridir. Bu, təkrar emal edilən xammaldan qiymətli təşkiledicilərin
çıxarılması və onun digər faydalı xassələrindən istifadə edilməsindən ibarətdir. Belə
ki, bir çox nadir və səpilən elementləri ancaq tərkibində əsas metal olan xammalların
kompleks emalı prosesində alırlar.
Atmosferin mühafizəsi. Hava hövzəsi həm də çuqunəritmə müəssisələrinin
toz-qaz atqıları ilə çirklənir. Sənayenin texnoloji proseslərindən ayrılan toz-qaz seli-
nin tərkibində qazvari təşkiledicilər, bərk və maye aerozollar olur. Atmosferin çirk-
lənməsi təbii və süni üsullarla baş verir. Təbii mənşəli tozun 3 növü vardır: mineral
toz (qeyri-üzvi); üzvi toz; kosmik toz. Hazırda atmosfer havasının mühafizə problemi
dünyanın bütün ictimaiyyətini maraqlandırır. Atmosferin tozla çirklənməsinin
öyrənilməsi «Tropeks» Beynəlxalq proqramına daxil edilmişdir.
Atmosferə çoxlu miqdarda toksik maddə daxil olur. Bunlar kükürd qazı, azot
oksidləri, dəm qazı, qurğuşun və civə buxarları, karbohidrogenlər, hidrogen-sulfid və
s.-dir. Konserogen maddələr daha təhlükəlidir. Havanı sənaye tullantıları ilə
çirkləndirən əsas mənbələrdən biri də metallurgiya zavodlarıdır [ 16 ].
Dünyada il boyu 2 mlrd.t-dək müxtəlif növ daş kömür, 1 mlrd.t-dək neft və s.
yandırılır. Kömürdə külün miqdarını 30% və külün tutulma dərəcəsini 80% qəbul
etməklə müəyyən olunmuşdur ki, kömür yandırıldıqda atmosferə 200-250 mln. t.
aerozol keçir. Atmosferin çirklənməsi havanın şəffaflığının və nəticədə insana lazım
olan ultrabənövşəyi şüaların azalmasına, heyvan və quşların məhsuldarlığının və
nəsilartırma qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur.
Çirklənmiş hava sağlamlığa ziyanlı olduğundan, onun təmizliyi ən əvvəl
sanitariya problemidir. Atmosfer havasının çirklənməsinin qarşısını alan və orada
zərərli qarışıqları azaldan tədbirləri 3 qrupa bölmək olar:
-
ilkin mənbələrdə zərərli maddələrin ayrılmasına imkan verməmək üçün
mövcud texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi və yeni texnoloji proseslərin tətbiqi;
-
yanacağın tərkibinin yaxşılaşdırılması və atmosferə buraxılan tullantıların
təmizləyici qurğularla azaldılması və ya ləğv edilməsi;
-
çirklənməyə səbəb olan tullantı mənbələrinin səmərəli yerləşdirilməsi və
yaşıllıqların genişləndirilməsi.
Hava və qazlar tozdan xüsusi aparatlarla – tozuducularla təmizlənir. Hazırda
metallurji zavodlarda alman domna posanın 70-80%-i utilləşdirilir. Domna
prosesində alınan və sobanın yuxarı hissəsindən kənar olunan qaz domna qazı
adlanır. Belə qazın tərkibində 23-30% CO, 8% H
2
olduğundan ondan bir yanacaq
kimi istifadə edilir.
Domna qazında yüksək miqdarda filiz, flüs və s. materialların narın hissəsi-
domna tozu olur. Domna qazı ilə aparılan tozun miqdarı şixtənin tərkibindəki və
qazın sobada hərəkət sürətindən asılı olub, 2-100 q/m
3
intervalında dəyişir. Şixtənin
tərkibi filiz, koks və flüsdən ibarət olduqda domna qazında 10-100 q/m
3
, aqlomerat
və koksdan ibarət olduqda isə 2,40 q/m
3
toz olur.
Qazın sobada hərəkət sürəti artdıqca sobadan qazla kənar olan tozun miqdarı
da artır. Yanacaq kimi istifadə edilən domna qazı tozdan təmizlənilir. Domna qazının
təmizlənməsi üçün domna sobası yanında yerləşən və bir-birilə qaz boruları ilə ardıcıl
birləşən müxtəlif konstruksiyalı toztutucular sistemdən istifadə edilir.
Domna qazının təmizlənməsi aşağıdakı ardıcıllıqla gedir. Domna qazı
koloşnikdə qaz borusu ilə kobud təmizləmə qurğusuna (2) daxil olur. Siklonda qazın
hərəkət istiqaməti və həcmi kəskin dəyişdiyindən onun hərəkət sürəti də kəskin
azalır. Bu zaman qaz axını çıxış borusuna tərəf, nisbətən ağır toz hissəcikləri isə
siklona daxilolma istiqamətində öz hərəkətini davam etdirərək qazdan ayrılır.
Toztutucu sistemdə avadanlıqların yerləşməsi şəkildə verilmişdir (şək. 2.1).
Göstərilən prinsiplə işləyən toz ayrıcıları qazın daxil olma istiqamətinə görə şaquli və
tangensial olmaqla iki müxtəlif konstruksiyada hazırlanır (şək.2.2). Bu cür ayrıcılarda
qazın təmizlənmə dərəcəsi 80%-dən artıq olmur. Belə təmizləmə kobud təmizləmə
adlanır. Kobud təmizləmədən sonra domna qazında 1-2 q/m
3
toz qalır. Qaz kobud
təmizləmə siklonundan çıxaraq yüksək dərəcədə ayrılma gedən və nəm ayırma
prinsipi ilə işləyən skrubberə daxil olur.
Skrubber, bir neç
silindrik qurğudur (şək.
(şək. 2.4.). Venturi borusundan çıxan qaz drossel
sobanın koloşnik hissə
də gedir. Bunun üçün drosseld
Şə
kil2.1. Toztutucu qur
2-kobud toztutucu (siklon)
boru; 6-drossel qur
Skrubber, bir neçə mərtəbədə suçiləyicilər yerləşən və
k. 2.3.) Təmizləmə sistemində bir neçə
4.). Venturi borusundan çıxan qaz drosselə daxil olur. Drosselin v
ə
sində lazımi təzyiqi saxlamaqdır. Burada qazın t
gedir. Bunun üçün drosseldə suçiləyicilər var [21 ].
1. Toztutucu qurğ uların yerləş mə sxemi: 1-sobanın kolo
kobud toztutucu (siklon); 3-skrubber; 4-Venturi borusu; 5
drossel qurğusu; 7-su ayırıcı; 8-bağlayıcı; 9
35 m hündürlüyə malik
Venturi borusu qoyulur
daxil olur. Drosselin vəzifəsi
zyiqi saxlamaqdır. Burada qazın təmizlənməsi
sobanın koloşnik hissəsi;
borusu; 5-koloşnikə qaz aparan
layıcı; 9-kollektor
Şə
kil 2.2. Qaz axını
3
Drosseldən çıxan qazda 0,002 q/m
yığılaraq müxtəlif məqs
sexinin hava qızdırıcı qur
qızdırıcı sobalarda yanacaq kimi i
Qazın təmizlənm
Domna qazının tərkibind
59% N
2
olur. stilik tör
havadakı oksigenin miqdarını artırdıqda d
Domnaya 30% oksigenl
domna qazının tərkibi 25
2. Qaz axını ş aquli olan siklon: 1-qaz yolu; 2
3-qazın çıxış yolu; 4-tozun hərəkət yolu
n çıxan qazda 0,002 q/m
3
toz qalır. Təmizl
qsədlər üçün sərf olunur. Təmizlənmiş qazın 15
sexinin hava qızdırıcı qurğularında, 30-32%-i koks batareyalarında, 20
qızdırıcı sobalarda yanacaq kimi işlədilir.
nməsindən alınan toz aqlomerat istehsalında
rkibində 10-18%CO
2
, 23-30%CO, 1,0-8,0 H
stilik törətmə qabiliyyəti 3560-3980 kC/m
havadakı oksigenin miqdarını artırdıqda domna qazında CO
Domnaya 30% oksigenlə zənginləşdirilmiş hava və təbii qaz üfürüldükd
rkibi 25-32%CO, 8-12%H
2
və s.-dən ibarət olur.
qaz yolu; 2-daxilolma qaz borusu;
t yolu
mizlənmiş qaz kollektora
nmiş qazın 15-30%-i domna
i koks batareyalarında, 20-25%-i isə
n alınan toz aqlomerat istehsalında şixtəyə verilir.
8,0 H
2
, 0,2-0,5% CH
4
, 55-
3980 kC/m
3
-dir. Sobaya üfürülən
omna qazında CO-nin miqdarı da artır.
bii qaz üfürüldükdə alınan
t olur.
Dostları ilə paylaş: |