Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

nümunələrinin inkişaf sürətinə Vrn və Ppd dominant gen sistemindən savayı Eps (earliness per 
se)-  adlandırılan  gen  sisteminin  ekspressiyası  da  təsir  edərək  genotiplərin  məhdud  mənada 
özünəməxsus tezyetişkənliyini təmin edirlər [8;16]. 
Ədəbiyyat  mənbələrində  istər  buğda  və  istərsə  də  başqa  taxıllarda  çoxlu  sayda  Eps 
genlərinin  mövcudluğu  göstərilir.  Buğda  bitkisində  bu  genlərin  3-cü  homoloji  qrup 
xromosomlarında  yerləşməsi  haqqında  məlumat  verilmişdir  [16].  Son  illər  Eps  genlərinin 
öyrənilməsi  ilə  bağlı  aparılan  geniş  tədqiqat  işlər  və  bu  istiqamətdə    əldə  edilən  uğurlar  artıq 
onları  buğda  xromosomunda  lokalizə  etməyə  və  müvafiq  xromosomun  bu  genin  iştirakı  ilə 
xəritəsinin tərtib edilməsinə imkan vermişdir. 
Beləliklə, buğda bitkisinin inkişaf sürətini və vegetasiya dövrünün uzunluğunu təyin edən 
3 əsas genetik sistemin araşdırılmasına həsr etdiyimiz icmal xarakterli məqaləyə yekun vuraraq 
bir  mühüm  məqamı  bir  daha  vurğulamaq  istərdik  ki,  müasir  dövrdə  qlobal  istiləşmə  fonunda 
yüksək  məhsul  əldə  olunmasında,  ərzaq  təhlükəsizliyinin  aradan  qaldırılmasında  və  ərzağın 
təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsində  sadalanan  genetik  sistemlər  haqqında  dərin  biliklərə 
yiyələnmədən  və  düzgün    olaraq  onların  məqsədli  tətbiqini  həyata  keçirmədən  yüksək  uğurlar 
əldə etmək mümkün olmayacaq. 
 
Ə D Ə B İ Y Y A T 
 
1.
 
E.B.Əliyev,  Z.A.Məmmədov,  Ə.C.Musayev,  K.Q.Əliyeva.  Azərbaycanın  yerli  yumşaq 
və  bərk  buğda  sortlarının  təbii  qısa  fotoperioda  həssaslıq  səviyyəsinin  tədqiqi.// 
Azərbaycan Aqrar elmi jurnalı, 2006, № 3-4, səh. 25-27. 
 
2.
 
Э.Б.Алиев.  Выявление  гена  Ppd4  с  использованием  суперчувствительного  к 
короткому  фотопериоду  сорта  Warden.  //Azərbaycan  Elmi  Tədqiqat  Əkinçilik 
İnstitutunun Elmi Əəsərləri Məcmuəsi XXV cild, Bakı. 2014, səh. 80-86 
3.
 
Б.Алиев.  Экспрессивность  генов  Ppd-фотопериодической  реакции  у  мягкой 
пшеницы  в  условиях  естественного  короткого  дня.  Молекулярно  -  генетические 
маркеры растений. /Тезисы докл. Межд. Конф., Ялта, 1996. стр. 10-11 
 
4.
 
Н.П.Гончаров  Сравнительная  генетика  пшениц  и  их  сородичей.  Новосибирск: 
Сибирское университетское издательство, 2002. 251 с 
 
5.
 
О.И.Майстренко Цитогенетическое  изучение  онтогенеза  мягкой  пшеницы./  Тез. 
докл. Закавказ. симпоз. по биологии пшеницы-Эчмиадзин, 1976, с.57-63 
 
6.
 
 В.Д.Менабде  Стадийность  в  развитии  грузинских  пшениц  .//-Сообщ.  АН 
Грузин.ССР, 1945, т.6, № 3, с.195-204 
 
7.
 
Разумов В.И. Среда и развитие растений.-Л.-М.: Сельхозгиз, 1961. 368 с. 
  
8.
 
Ригин  Б.В.,  Пыженкова  З.С.  Гены,  контролирующие  реакцию  на  яровизацию  и 
скороспелость  per  se  ультраскороспелых  форм  яровой  мягкой  пшеницы  (Triticum 
aestivum L.) // Тр. по прикл. бот., ген. и сел. 2011. Т. 168. С. 39-49 
 
9.
 
 Стельмах А.Ф.  Возможности  определения  генетических  эффектов локусов Vrn  у 
мягкой пшеницы. //–Науч - техн.бюл.ВСШ, 1980, J& 36, с.16-19 
 

---

10.
 
 Стельмах А.Ф.  Генетические  эффекты  локусов  реакции  на  яровизацию  у  мягкой 
пшеницы. Тез. докл. 4 съезда ген. и сел. Украины. Одесса, 1981, ч. 4, Киев, 1981, 
с.123-125 
 
11.
 
 E.B.Aliyev,  O.I.Maystrenko.  A  precise  determination  of  number  of  genes  involved  in 
photoperiodic  response  in  spring  wheats  with  different  sensitivity  to  natural  short  day 
light. Cereal Research Communications. 1986. Vol. 14, No 2. p. 129-131 
12.
 
 Florell V.N. Studies on the inheritance of earliness in wheat.// J. Agr. Res. 1024, V. 29, 
N2, p. 333-347 
 
13.
 
 Halloran  G.M.,  Boydell  O.W.  Wheat  chromosomes  with  genes  for  vernalization 
response. //Can.J.Genet.Cytol., 1967»v.9, N 2, p.632-639 
 
14.
 
 Keim D.L., Welsh J.R., Mc Connel R.L. Inheritance of photoperiodic heading response 
in  winter  and  spring  cultivars  of  bread  wheat  //  Can. J.  Plant  Sci.  1973.  V.  53.  №  2.  P. 
247 
 
15.
 
 Law  C.N.,  Sutka,  Worland  A.J.  A  genetic  study  of  day-lenght  response  in  wheat.// 
Heredity, 1978, v.41, N 2, p.185-191 
 
16.
 
 Miura  H.,  Worland  A.J.  Genetic  control  of  vernalization,  day  length  response,  and 
earliness per se by homeologous group-3 chromosomes in wheat // Plant Breed. 1994. V. 
113. P. 160-169 
17.
 
 Pirasteh B., Welsh J.R. Monosomic analysis of photoperiod response in wheat.//Cr.Sci., 
1975, v.15, N 4, p.503-505 
 
18.
 
 Welsh  I.R.,  Keim  D.L.,  Pirasteh  B.,  Richards  R.D.  Genetic  control  of  photoperiodic 
response in wheat./ Proc. 4-th.1.t.Wheat,Genet.Symp., 1973, p.879 
 
 
ГЕНЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ГЛАВНЫХ ПРИРОДНЫХ ФАКТОРОВ 
ОПРЕДЕЛЯЮЩИХ ПРОДОЛЖИТЕЛЬНОСТЬ ВЕГЕТАЦИОННОГО ПЕРИОДА У 
ПШЕНИЦЫ 
 
 
Э.Б.АЛИЕВ, С.К.ГАДЖИЕВА, А.М.АБДУЛЛАЕВ, ДЖ.М.ТАЛАИ 
Научно-исследовательский институт Земледелия, 
 
В  настоящей  статье  приведены  результаты  исследований,  посвященные  изучению 
генетических  основ  трех  главных  свойств  пшеницы,  яровизации,  (гены  системы  Vrn) 
фотопериодической  реакции  (гены  системы  Ppd)  и  собственной  скороспелости  (гены 
системы  Eps),  определяющих  скорость  развития    и  продолжительность  вегетационного 
периода.  Показано роль каждой генетической системы в определении одним из важных 
признаков  продолжительностью  вегетационного  периода  пшеницы,  с  которой  связана 
адаптационная способность и экологическая пластичность к условиям возделывания.   
 
 
 
 
 

---