Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
olmuşdur. Torpaqəmələgəlmədə iştirak edən digər amillərdən fərqləndirici xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, iqlim amili torpaqların daxili və xarici əlamətlərinin təbii və antropogen gedişində daima iştirak edir. Bu amilin bir çox (havanın orta aylıq və illik temperaturu, yağıntılar, buxarlanma, il ərizndə 10 0 C-dən yuxarı temperaturun cəmi, nisbi nəmlik, torpaq səthinin temperaturu, hakim dövrü əsən küləklər, ilkin payız və son yaz şaxtaları, qarın yağıb-yağmaması və onların yer səthində qalınlığı və qalma müddəti, torpaq qatının qışda donub-donmaması və donma qalınlığı və s.) ünsürləri insanların təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olmayaraq öz təsirlərinin zonallıq qanunauyğunluğu çərçivəsində həmişə göstərmişdir. İqlim şəraitinin həmin ünsürlərinin hamısı düzən aran zonada yayılmış torpaqların dinamik inkişafında və onlardan istifadədə öz hegemonluqlarını saxlayırlar. Buna misal olaraq düzən-aran zonada bitkilərin intensiv inkişaf dövründə yağıntıların heç düşməməsi, temperaturun orta aylıq normadan yüksək olması səbəbindən quraqlığın baş verməsi torpaq örtüyündə onun tez dəyişən əlamətlərinin gedişinin sürətlənməsinə gətirib çıxarır. Bu yönümlü əlamətlərin sırasına aparılmış çoxsaylı müşahidələrə əsasən qrunt sularının buxarlanması ilə suda az həll olunan duzların torpaqların üst qatlarında toplanması ilə şorluluğun şorlaşma astanasında dəfələrlə üstələməsi baş verir ki, bununla da meliorativ cəhətdən yaxşılaşdırılmış torpaqların təkrar şorlaşmasına, struktur yaradıcı aqreqatların əlaqəliyinin pozulması ilə tozlanmanın intensivləşməsi baş verir. Beləliklə, torpaq səthində stratiqrafik və miqyası istiqamətində çatlar yaranır, profil daxili yüksək hərarətli termiki mühitin yaranması ilə qranulometrik tərkibdə gilləşmə baş verir ki, bununla da torpaqda su və hava keçiriciliyini pisləşdirir. Ona görə də kənd təsərrüfatında iqlim şəraitində hər 3, 5, 7 ildən bir yağıntısız quru iqlim şəraiti yarandığını nəzərə almaqla becərmədə quraqlığa qarşı hökmən torpaqda rütubət saxlayıcı və buxarlanmanın qarşısının alınmasına dair meliorativ tədbirlər həyata keçirilməlidir. Yuxarıda göstərilənlərə rəğmən respublikanın düzən-aran bölgəsində yerləşən Aran Şirvan kadastr qiymət rayonundakı Ucar rayonu ümumi torpaq iqlim zonallığına müvafiq olaraq yayı quru və əsasən yağıntısız, qışı mülayim keçən quru bozqır yarımsəhra landşaftına malik ərazidə yayıldığından tərəfimizdən iqlim amilinin torpaq aləmində bir sıra əlamətlərində, xüsusən meliorativ vəziyyətində yaratdığı fəsadların yaranmasının gedişinin öyrənilməsi məqsədilə çöl və kameral şəraitdə müşahidələrin aparılmasına başlanmışdır. Çöl müşahidələri Ucar rayonunun Alpout ərazi inzibati vahidi daxilində tədqiqatın məna və məğzinə müvafiq dayaq məntəqələri seçilmişdir. Dayaq məntəqələri kəndyanı örüş altında istifadə olunan az humuslu boz-çəmən torpaqlar yayılan sahələrin iki məntəqəsində seçilmişdir. Həmin torpaqdaxili əlamətlərdən iqlim amilinin təsiri ilə daha tez dəyişmə xüsusiyyətinə malik olan və bitkilərin normal inkişafına mənfi təsir göstərən şor xassələri duzların torpaqların profilinin dənəvər qatında (kökyanı qidalanma qatında) stratiqrafik qaydada hərəkət etmə diapazonun və onların bu hərəkət mexanizmində kəmiyyətinin öyrənilməsi qarşıya qoyulmuşdur. Digər tərəfdən onların hər hansı dövr ərzində yuxarıda göstərilən əlamətlərin, daha doğrusu, suda asan həll olunan duzların quru qalığa görə hərəkət dinamikasının öyrənilməsi üzrə monitorinq tədqiqatlarının aparılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu məqsədlə seçilmiş dayaq məntəqələrində 10 il bundan əvvəl, yəni 2004-cü ildə aparılmış torpaq- meliorativ tədqiqatların nəticələri bazis məlumatı kimi götürülmüş və həmin tədqiqat məlumatlarının nəticələrinin 2014-cü ildə əldə olunmuş tədqiqat nəticələri ilə müqayisə edilməsi üçün təhlillər aparılmışdır. Təhlil nəticəsində məlum olmuşdur ki, 2004-cü ilin tədqiqatlarına görə torpaqların profilində suda asan həll olunan duzların miqdarı şorlaşma astanasından 10 dəfədən çox olmuşdur. Yəni torpaqda şorluluq yaradan duzların miqları profildə genetik qatlar üzrə bir növ bərabər paylanmaqla quru qalığa görə 2,12-2,64% arasında dəyişir. Duzlar içərisində NaCl və Na 2 SO 4 duzları üstünlük təşkil edir. Çöl müşahidələrinə və analitik təhlillərə görə şorlaşma kimyəvi və tipoloji tərkib etibarilə xlorlu-sulfatlıdır. Tərəfimizdən monitorinq tədqiqatının aparılması nəticəsində isə məlum olmuşdur ki, həmin məntəqələrdə və ümumən məntəqələrin əhatə dairəsinə daxil olan ərazilərdə yayılmış torpaqların meliorativ vəziyyətində kəskin dəyişiklik meydana gəlmişdir. Belə ki, 10 il müddətində şorluluq yaradan duzların miqdarı artmış və bir sıra hallarda 2004-cü ilə nisbətən 2 dəfəyə qədər çoxalmışdır (2,325-5,902%). Araşdırma nəticəsində məlum olmuşdur ki, müşahidəyə götürülən dövr ərzində tədqiqat obyektində yayılmış az humuslu boz-çəmən torpaqlarda şor duzların miqdarının torpağın profilində və ən çox profilin üst əkin və əkinaltı qatında toplanmasında əsas rolu son 10 ildə və əsasən son 3 ildə (2012-2014-cü illər) iqlimdə quraqlığın və istiləşmənin yüksək hədd daxilində olması oynamışdır. Aparılmış çoxsaylı müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, sutka ərzində orta temperatur torpağın üst akkumulyativ humus qatında bir aydan çox 28-33 0 olduqda solma nəmliyi 20-25 0 -yə qədər azalır və nəticədə mədəni və efemer bitkilərinin boy inkişafı tamamilə dayanaraq mutasiya (yuxuya getmə) halına keçir, ya da tamamilə quruyaraq məhv olurlar. Bununla belə, torpağın profilində, xüsusən onun alt illivüal qatındakı duzlar intensiv buxarlanma nəticəsində üst qatlarda toplanma prosesləri də bitkilərin kök sisteminin inkişafına məhvedici təsir göstərir. İqlimdə istiləşmənin yüksələn xətt ilə davam etməsi respublika hava məlumatlar bürolarının proqnozlarına görə gələcəkdə də qlobal istiləşmə ilə əlaqədar gözləniləndir. Qış fəslinin yağıntısız (qarsız), yay aylarında havaların builki (2014-cü il) kim quru yağıntısız keçməsi və belə hava şəraiti bir neçə il davam edərsə, tədqiq olunan ərazidə humus ehtiyatının azalması ilə humuslaşmış qatın struktur baxımdan dağılması (termiki aşınması) torpağın, ümumiyyətlə, fiziki-kimyəvi xassələrinin pisləşməsi və bunun davamı olaraq torpaqların təkrar şorlaşması ehtimalının doğruluğa çevrilməsi gedişinə bir çox tədqiqatçıların əsərlərində də göstərilmişdir 3, 4, 5 . Bu cür mənfi fəsadların yaranma ehtimalının doğruluğunu 2004-cü ildə nəzərdə tutulmuş dayaq məntəqəsində qoyulmuş kəsimlərin (3 təkrarda) tam su çəkimi analiz nəticələrini, həmin dayaq məntəqəsində 2014-cü ildə qoyulmuş kəsimlərin analitik məlumatları ilə müqayisə etdikdə məlum olur ki, az humuslu boz- çəmən torpaqların üst şum qatında (0-30 sm-də orta) məlum olur ki, 2014-cü ildə üst qatda duzların miqdarı 2004-cü ilə nisbətən 11% çoxalmışdır (cədvəl). Bununla məlum olur ki, torpağın üst qatında duzların cədvəldə göstərilən hədd daxilində olması mədəni və efemer bitkilərin bitməsinə mənfi təsiri qarşıya çıxmışdır. Tədqiqatçıların müşahidə məlumtalarında iqlimdə istiləşmə ilə əlaqədar torpaqların profilində suda asan həll olunan duzların şaquli hərəkət mexanizminə və onların dəyişmə diaqnozunu da müəyyən etmişlər. Respublikamızın düzən-aran zonalarında, xüsusən Şirvan zonasında suda asan həll olunan duzların stratifiq (şaquli) qaydada hərəkəti sentyabr ayının son dekadası ilə mart ayının son dekadası arasında baş verməklə geniş diapazonda olmaqla 0-50, 0-70 sm arasında dəyişdiyini göstərmişlər. Göstərilən dəyişmə diapazonu Ucar rayonu Alpout təsərrüfatı ərazisində yayılmış az humuslu boz-çəmən torpaqlarında da tərəfimizdən aparılan müşahidə zamanı müəyyən edilmişdir. Digər tərəfdən də müşahidə edilmişdir ki, duzların torpaqların profildə stratiqrafik hərəkətində iqlimdə istiləşmə amili ilə yanaşı, minerallaşmış qrunt sularının səthə yaxın olması, drenaj şəbəkəsinin zəifliyi və torpağın dənəvər qatı ilə torpaqəmələgətirən süxurlarla qovşağında gilli çöküntülərin üstünlük təşkil etməsi də təsiredici amil kimi özünü biruzə vermişdir. Nəhayət, nəticə etibarilə onu demək lazımdır ki, iqlimdə istiləşmənin davamlı xarakter daşıdığı və ərazidə drenaj sisteminin yaradılmadığı halda torpaqlar təkrar şorlaşmaya daha çox meyillidir. Ona görə də torpaqların bu müqabildən olan mənfi fəsad doğuran təsirlərdən qorunmasına yönəldilən tədbirlər sisteminin işlənib həyata keçirilməsi monitorinq tədqiqatlarının nəticələrinə əsasən aparılması nəzərdə tutularsa, torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında daha yüksək səmərə əldə etmək olar. Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|