Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
30
C.A
B B AS O V
KRED İT
RİSKLƏRİ:
Z-K ƏMİYYƏTİ
YANAŞMASI
Xülasə
Tədqiqat işi Z-kəmiyyəti metodunun maliyyə sistemi üçün tətbiqinin nəzəri-praktiki
məsələlərinə həsr olunub. Aydındır ki, bankdan borc götürmüş hər hansı
müəssisənin maliyyə durumu nə qədər yaxşı olarsa, bir o qədər də kredit riskləri
azalmış olar. Bu baxımdan borc götürmək istəyən hər hansı bir müəssisənin
durumunun proqnozlaşdırılması istənilən bank üçün çox vacib bir məsələyə çevrilir.
Bunun üçün iqisadi ədəbiyyatda müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Biz bu
yanaşmalardan ən geniş isifadə olunan Altman və Edmisterin metodologiyalarını
seçmişik. Məqalə məhz bu müəlliflərin baxışlarına həsr olunub.
Açar sözlər: kredit riski, Z-kəmiyyəti yanaşması, Kappa testi.
JEL təsnifatı: G32
J.Abbasov
Credit risks: Z-score approach
Abstract
The research project was dedicated for the theoretical and practical issues of
applying the Z-score methodology in the financial system. It is evident that, if the
creditworthiness of a firm is higher, the default risk of a borrower will be lower.
Therefore, predicting potential customer’s ability to serve its debt is crucial for the
banks. For this reason, there are several approaches in the economic literature. We
have chosen the mostly used methodology developed by Altman and Edminster.
The article is discussing the views of these authors.
Key words: credit risk, Z-score approach, Kappa test.
JEL təsnifatı: G32
Giriş
Bankların fəaliyyət sferasında kredit riskləri çox böyük əhəmiyyətə malikdir.
Anlayış olaraq kredit riski kredit alanın defolt olma səbəbindən və ya başqa
səbəbdən verilmiş krediti geri qaytara bilməməsi və ya qaytarmaması kimi başa
düşülməlidir (Richard Apostolik, 2009). Kredit alanın krediti qaytarmaması
səbəbindən, daha doğrusu riskli kreditlərin verilməsi nəticəsində maliyyə qurumları
kredit itkiləri ilə üzləşirlər. Ədəbiyyatlarda bu itkilər iki formada təqdim edilir.
Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
31
Birincisi gözlənilən itkilər, ikincisi isə gözlənməyən itkilər (Doç. Dr. K. Evren
Bölgün M. B., 2009).
Kredit riskinin tarixi də çox qədimlərə gedib çıxır. Belə ki, qədim “Hamurabi
qanun”larında ‘faiz’, ‘təminat’ kimi terminlərə rast gəlinir (Doç. Dr. K. Evren
Bölgün M. B., 2009). Kredit risklərinin ölçülməsi metodlarının meydana
gəlməsindən qabaq banklar kreditləri verərkən yalnız müştərilərini yaxından
tanımaqları və s. xüsusiyyətləri nəzərə almaqla baş verə biləcək riskləri minimuma
endirməyə çalışırdılar. Nəticədə təbii ki, qərarların qəbulu zamanı subyektiv
amillərin təsiri həmişə mövcud olurdu. Kredit risklərinin ölçülməsi metodlarının
tətbiqi ilə banklar kredit almaq istəyən müştəriyə krediti vermək olar və yaxud
olmaz suallarını cavablandırmış olurlar.
Kredit risklərinin ölçülməsi bu risklərin idarə olunması və qabaqlayıcı tədbirlərin
həyata keçirilməsi baxımından çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Risklərin
ölçülməsində göstəricilərin uzun zaman sıralarına ehtiyac duyulur. Bu zərurətdən
irəli gələrək Bazel II düzəlişinə əsasən zəruri statistik göstəricilərin banklar
tərəfindən toplanılması nəzərdə tutulurdu (Altıntaş, 2012).
Ümumiyyətlə, kredit riski dedikdə, verilmiş kreditin borcalan tərəfindən
razılaşmada nəzərdə tutulmuş şərtlərlə geri qaytarılmaması nəzərdə tutulur. Deməli,
banka kredit almaq üçün müraciət etmiş müştərinin həmin krediti qatarmasını və ya
qaytarmamasını bilmək bank üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir (Riçard
Apostolik, Bank riski və bank tənzimlənməsinin əsasları, 2009). Kredit riskinin
müəyyənləşdirilməsi üçün, daha doğrusu, müştəriyə istədiyi krediti vermək və ya
verməmək sualının aydınlaşdırılması üçün həm statistik, həm də ekonometrik
metodlardan istifadə oluna bilər (Doç. Dr. K. Evren Bölgün M. B., 2009).
Bu sahədə aparılmış tədqiqatlar
Altman ilk dəfə 1968-ci ildə apardığı tədqiqat işində müşahidə apardığı 66 şirkətin
əsas maliyyə göstəriciləri əsasında Z-score metodologiyasını hazırlamışdır (Altman
E. I., Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate
Bankruptcy, Sep., 1968). Sonrakı illərdə Altman bu tədqiqatını bir neçə dəfə
yenidən təkmilləşdirmişdir. Belə ki, O 1977-ci ildə “Zeta Analysis. A new model to
identify bankruptcy risk of corporation” adlı tədqiqat işində 1962-1975-ci illəri
əhatə edən dövr ərzində 111 şirkət tədqiqat obyekti kimi götürülmüşdür. Bu
müəssisələrdən 53- iflas olmuş şirkətlərdir. İflas olmuş müəssisələrin 29-u istehsal,
24-ü isə pərakəndə ticarət müəssisələridir. İflas olmamış müəssisələrin isə 32-i
istehsal, 26-ı pərakəndə ticarətlə məşğul olan müəssisələrdir (Altman E. , “Zeta
Analysis. A new model to identify bankruptcy risk of corporation”, 1977). Daha