Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
8
,
=
+
+
,
+
,
(3)
Burada t- dövrlərin sayını, i- ölkələrin sayını,
- ölkələrin dəyişməyən (fixed)
effektlərini,
– individual trendi,
- avtoreqressiv əmsalı,
,
- xətaları göstərir.
Qeyd olunan panel vahid kök testlərinin üsulları - avtoreqressiv əmsalının sabit
və ya dəyişən fərziyyəsinə görə təsnifləşdirilir. Biz dəyişənlərin birinci dərəcədən
inteqrasiya olmasını yoxlamaq üçün geniş istifadə edilən testlərin nəticələrini təhlil
etmişik.
Maraq dairəsində olan dəyişənlərdən ibarət panellərin kointeqrasiya əlaqəsinə malik
olmasını yoxlamaq üçün isə, Pedroni (1999) tərəfindən təklif olunan kointeqrasiya
testindən istifadə etmişik. Bu test ümumi olaraq aşağıdakı tənlikləri nəzərə alır:
,
=
+
+
,
+
,
(4)
,
= φe
,
+ ν
,
(5)
Yuxarıda i və t müvafiq olaraq ölkələri və dövrləri,
,
və
,
müvafiq olaraq
birinci dərəcədən inteqrasiya olunmuş I(1) asılı və sərbəst dəyişənləri,
- xüsusi
dəyişməyən effektləri, - deterministik trendi və
,
-qalığı əks etdirir. Tənlik (5)-
də φ - avtoreqressiv əmsalı göstərir. Bəzi modifikasiyalarda kointeqrasiya
əlaqələrinin mövcud olduğunu nəzərə alaraq, biz FMOLS reqressiya tənliklərinin
nəticələrini də təqdim etmişik.
GMM metodologiyası
Asılı dəyişənlər olan idxal və ixracın loqarifmasını y, digər sərbəst dəyişənlər
matrisini Z işarə etsək, idxal və ixrac üçün dinamik panel modeli aşağıdakı kimi
verilə bilər:
,
=
,
+ ′
,
+
+
+
,
(3)
Yuxarıdakı tənlikdə ölkələrin xüsusiyyətinə uyğun olaraq dəyişməyən (country
specific effects),
isə zamanla dəyişməyən parametrləri (time specific effects) əks
etdirir.
,
modelin xətalarını göstərir. Bu dinamik panel modelində asılı dəyişənin
laqı (
,
) sağ tərəf sərbəst dəyişənlər arasındadır və xətaları ifadə edən
,
ilə
korrelyasiya əlaqəsinə malikdir. Bu isə bizim nəticələrimizdə yalnışlığa səbəb ola
bilər. Iqtisadi ədəbiyyatda dinamik modellərdə bu tip endogenlik problemlərini həll
etmək üçün ekzogen instrumental dəyişənlərdən istifadə edilir. Bizim modeldə
uyğun ekzogen instrumentlər tapmaq çətin olduğundan, GMM üsulunu tətbiq
edərək daxili instrumentlərdən istifadə etmişik. Bu üsul ilk dəfə Arellano və Bond
(1991) tərəfindən təklif olunmuş, Blundell və Bond (1998) tərəfindən inkişaf
Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
9
etdirilmişdir. Bu üsulun əsas mahiyyəti modelin əvvəlki periodla fərqinin tapılması
ilə ölkələrin spesifik xüsusiyyətlərindən azad olmaq və dəyişənlərin laqlarını
instrument kimi istifadə edərək endogenlik problemini həll etməkdir. Ölkələr üzrə
dəyişməyən parametrlərdən azad olmaq üçün modelin bir dövr fərqini tapanda, o,
aşağıdakı formada ifadə edilə bilər:
,
−
,
=
,
−
,
+ ′
,
−
,
+ (
−
) +
,
−
,
(4)
(4) tənliyində ölkələrin dəyişməyən spesifik xüsusiyyətlərindən azad olsaq da, sağ
tərəf dəyişənlərdən
,
−
,
və
,
−
,
yenə də təbii korrelyasiyaya
malikdir və endogenlik yarada bilər. Z dəyişənlər matrisini zəif ekzogen və modelin
xətasının sərbəst dəyişənlərin gələcək realizasiyaları ilə korrelyasiyaya malik
olmadığını fərz etsək, GMM dinamik panel qiymətləndirməsi aşağıdakı
momentlərdən istifadə edir.
,
,
−
,
= 0, for s ≥ 2; t = 3, … ,12 (5)
,
,
−
,
= 0, for s ≥ 2; t = 3, … ,12 (6)
Qeyd edək ki,
s ≥ 2; t = 3, … ,12 üçün müxtəlif sayda momentlərdən istifadə
etmək olar. Bu tədqiqatda biz ikinci və üçüncü perioddan olan laqlardan instrument
kimi istifadə etmişik.
Bizim ÜMM nəticələrimizin səlisliyi və dayanıqlığı bu üsulda istifadə etdiyimiz
instrumentlərin yararlılığından asılıdır. Arellano və Bond (1991) instrumentlərin
faydalılığı üçün J-test (Hansen test) və ikinci tərtib serial korrelasiya testləri təklif
etmişdir. J-test üçün sıfır fərziyyə instrumentlərin dayanıqlığı, ikinci tərtib
korrelasiya testinin sıfır fərziyyəsi isə serial korrelasiyanın olmamasıdır. Bu
testlərin nəticələri müvafiq cədvəllərdə verilmişdir.
Qiymətləndirmə nəticələri
Tədqiqat işində əsas qiymətləndirmə cədvəllərində (1)-(3) sütunları dəyişməyən
effektlər modelinin, (4)-(5) sütunları tam modifikasiya olunmuş kiçik kvadratlar
modelinin (FMOLS), (6)-(8) sütunlar isə ÜMM nəticələrini əks etdirir. Metodoloji
hissədə qeyd olunduğu kimi, araşdırmamızın dolğun nəticəli və əhatəli olması üçün
biz əsas cədvəllərin (4)-(8) sütunlarında uyğun olaraq FMOLS və GMM
qiymətləndirmələrindən istifadə etmişik.
FMOLS qiymətləndirmələri aparmaq üçün isə Cədvəl 1-6-də biz panel vahid kök
testi və dəyişənlər arasında kointeqrasiya əlaqələrinin mövcudluğuna baxmışıq.