Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 460. 1-ci maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair

Azərbaycan Respublikası adından

 

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KONSTİTUSİYA MƏHKƏMƏSİ PLENUMUNUN QƏRARI

 

Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 460.1-ci maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair

 

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona Salmanova, Südabə Həsənova, Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze (məruzəçi-hakim), Mahir Muradov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə,

məhkəmə katibi Teymur Ocaqverdovun,

maraqlı subyektlərin nümayəndələri Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi Xəyalə Cəmilovanın, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının İqtisadi qanunvericilik şöbəsinin müdir müavini Rövşən Muradovun,

mütəxəssislər Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin hakimi İlqar Dəmirovun, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi İsmayıl Xəlilovun, Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının Bank nəzarətinin hüquqi təminat şöbəsinin rəisi Ələkbər İsmayılzadənin iştirakı ilə,

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsinə müvafiq olaraq xüsusi konstitusiya icraatı üzrə açıq məhkəmə iclasında Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti əsasında Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 460.1-ci maddəsinin “öhdəliklərin icrası müqavilədə nəzərdə tutulan digər üsullarla təmin edilə bilər” müddəasının şərh edilməsinə dair konstitusiya işinə baxdı.

İş üzrə hakim R.Qvaladzenin məruzəsini, maraqlı subyektlərin nümayəndələrinin və mütəxəssislərin çıxışlarını dinləyib, iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu

 

MÜƏYYƏN ETDİ:

 

Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsi icraatında olan “Kredo Bank” Acıq Səhmdar Cəmiyyətinin “Aysu Qida Sənayə LTD” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinə və “Ayqida Sənayə LTD” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinə qarşı kredit müqaviləsinin ləğv edilməsi, əsas, faiz borclarının və dəbbə pulunun tutulması və s. tələblərinə dair işlə bağlı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 460.1-ci maddəsinin “öhdəliklərin icrası müqavilədə nəzərdə tutulan digər üsullarla təmin edilə bilər” müddəasının həmin Məcəllənin 389-cu maddəsinin tələbləri baxımından şərh edilməsini xahiş etmişdir.

Müraciətdə göstərilir ki, Mülki Məcəllənin 460.1-ci maddəsinə əsasən öhdəliklərin icrası girov, dəbbə pulu, borclunun əmlakının saxlanılması, zaminlik, qarantiya, beh ilə və bu Məcəllədə və ya müqavilədə nəzərdə tutulan digər üsullarla təmin edilə bilər. Lakin qanunvericilikdə tərəflər arasında əsas müqavilə olduğu təqdirdə öhdəliyin təmin edilməsinin digər üsullarının nəzərdə tutulmaması, belə təminetmə üsullarının tərəflər arasında əvvəlcədən bağlanan əsas müqavilədə öz əksini tapması, yaxud həmin təminetmə üsullarına dair ayrıca müqavilənin bağlanmalı olub-olmaması təcrübədə çətinliklər yaradır.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciətdə qaldırılan məsələyə aydınlıq gətirilməsi üçün mülki qanunvericiliyin əqd, öhdəlik, müqavilə, müqavilə azadlığı, müqavilə öhdəlikləri, öhdəliyin icrasını təmin etmə üsullarına dair müddəalarının əlaqəli şəkildə təhlil edilməsini zəruri hesab edir.

Mülki Məcəllənin 324.1-ci maddəsində müəyyən edilmişdir ki, əqd mülki hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsinə, dəyişdirilməsinə və ya xitamına yönəldilmiş birtərəfli, ikitərəfli və ya çoxtərəfli iradə ifadəsidir.

Bu Məcəlləyə və ya tərəflərin razılaşmasına uyğun olaraq bağlanması üçün bir tərəfin iradə ifadəsinin zəruri və yetərli olduğu əqd birtərəfli əqddir. Müqavilənin bağlanması üçün iki tərəfin razılaşdırılmış iradə ifadəsi (ikitərəfli əqd) və ya üç və ya daha çox tərəfin razılaşdırılmış iradə ifadəsi (çoxtərəfli əqd) zəruridir (Mülki Məcəllənin 324.3 və 324.4-cü maddələri).

Mülki hüquq münasibətlərinin əhatəli və aparıcı sahələrindən biri öhdəlik hüququdur. Öhdəlik isə iqtisadi dövriyyə iştirakçılarının öhdəlik hüququ normaları ilə tənzimlənən qarşılıqlı əlaqələridir.

Mülki Məcəllənin 385.1-ci maddəsinə görə öhdəliyə əsasən bir şəxs (borclu) başqa şəxsin (kreditorun) xeyrinə müəyyən hərəkəti etməlidir, məsələn, pul ödəməli, əmlak verməli, iş görməli, xidmətlər göstərməli və ya müəyyən hərəkətdən çəkinməlidir, kreditorun isə borcludan vəzifəsinin icrasını tələb etmək hüququ vardır.

Maddənin mətnindən və mahiyyətindən göründüyü kimi, öhdəliyin predmetini pulun ödənilməsi, əmlakın verilməsi, işin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi və ya müəyyən hərəkətdən çəkinmək kimi konkret hərəkət və ya hərəkətsizlik təşkil edir.

Mülki Məcəllənin 386.1-ci maddəsi bəzi istisnalarla, öhdəliyin əmələ gəlməsi üçün onun iştirakçıları arasında müqavilənin bağlanmalı olduğunu müəyyən edir. Həmin maddədə nəzərdə tutulmuşdur ki, öhdəliyin zərər vurulması, əsassız varlanma və ya bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş digər əsaslar nəticəsində əmələ gəlməsi halları istisna olmaqla, öhdəliyin əmələ gəlməsi üçün onun iştirakçıları arasında müqavilə olmalıdır, yəni borclunun kreditor qarşısında olan öhdəliyi müqavilə ilə müəyyən edilməlidir.

Müqavilənin anlayışı Mülki Məcəllənin 389.1-ci maddəsində verilmişdir. Həmin maddəyə görə mülki hüquq və vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi, dəyişdirilməsi və ya xitamı haqqında iki və ya bir neçə şəxsin razılaşması müqavilə sayılır.

Maddənin məzmunundan göründüyü kimi, müqavilə hər şeydən əvvəl ikitərəfli və ya çoxtərəfli əqddir. Məhz buna görə də Mülki Məcəllənin 389.2-ci maddəsində müəyyən edilmişdir ki, müqavilələrə iki və çoxtərəfli əqdlərə dair qaydalar tətbiq edilir. Beləliklə, müqavilə yalnız tərəflərin iradə sərbəstliyinə əsaslana bilər.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının (bundan sonra – Konstitusiya) 13-cü maddəsinin I və II hissələrinə, 15-ci maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin II hissəsinə və 59-cu maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasında dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyəti eyni qaydada tanınır və qorunur, mülkiyyətin toxunulmazlığına, həmçinin azad sahibkarlıq fəaliyyətinə və qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq hüququndan irəli gələn mülki dövriyyədə müqavilə azadlığına zəmanət verilir.

Konstitusiyanın göstərilən müddəalarına uyğun olaraq hüquqi dövlətdə mülki dövriyyə sahəsində hüquq münasibətlərinin tənzimlənməsi hər kəsin qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi, mülkiyyətin toxunulmazlığı və müqavilə azadlığı, bu münasibətlərin subyektlərinin hüquqi statusunu müəyyənləşdirərkən ictimai və xüsusi maraqların tarazlığı, onların hüquqlarının həyata keçirilməsi və mümkün məhdudlaşdırma şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi zamanı mütənasiblik və tarazlıq meyarlarının gözlənilməsi prinsiplərinə əsaslanmalıdır.

Təsadüfi deyildir ki, Mülki Məcəllənin 1-ci maddəsində bu Məcəllənin məqsədinin üçüncü şəxslərin hüquqlarına xələl gətirmədən mülki dövriyyənin azadlığını onun iştirakçılarının bərabərliyi əsasında təmin etmək olduğu, əsas vəzifələr sırasında isə sərbəst bazar iqtisadiyyatının inkişafına şərait yaratmaq, sahibkarlıq fəaliyyətini dəstəkləmək olduğu göstərilmiş, mülki hüquq subyektlərinin iradə sərbəstliyi və müqavilə azadlığı prinsipləri isə mülki qanunvericiliyin başlıca prinsipləri sırasında nəzərdə tutulmuşdur (Mülki Məcəllənin 6.1.2 və 6.1.5-ci maddələri).

Mülki hüquq subyektlərinin iradə sərbəstliyi olmadan azad sahibkarlıq fəaliyyəti və sərbəst bazar iqtisadiyyatından bəhs etmək mümkün deyil.

Buna görə də, Mülki Məcəllədə təsbit olunmuşdur ki, fiziki və hüquqi şəxslər mülki hüquqları öz mənafelərini gerçəkləşdirmək üçün iradələrinə uyğun olaraq əldə edir və həyata keçirirlər. Onlar müqavilə əsasında öz hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirməkdə və qanunvericiliyə zidd olmayan hər hansı müqavilə şərtləri qoymaqda sərbəstdirlər (Mülki Məcəllənin 6.2-ci maddəsi).

Mülki Məcəllənin 390-cı maddəsində müəyyən edilən müqavilə azadlığı Konstitusiyanın 29-cu və Mülki Məcəllənin 152.1-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş mülkiyyət, eləcə də Konstitusiyanın 59-cu maddəsində təsbit edilmiş azad sahibkarlıq hüquqlarının reallaşdırılması elementlərindən biri kimi çıxış edir. Qanunun həmin tələbi fiziki və hüquqi şəxslərə azad surətdə müqavilələr bağlamaq və bu müqavilələrin məzmununu müəyyənləşdirmək təminatı verir. Müqavilə azadlığının məzmununu formalaşdıran elementlər sırasında seçdiyi kontragentlə müqavilə bağlamaq (və ya bağlamamaq), onun növü və formasını, habelə bağlanan müqavilənin şərtlərini, o cümlədən müvafiq qiymətləri müəyyən etmək azadlığını qeyd etmək olar.

Qanunvericilik bu azadlıqları mülki dövriyyə iştirakçılarına təqdim edərkən hüququn ümumi prinsipinə müvafiq olaraq onların vicdanlı olmaları ehtimalından çıxış etmişdir (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 14-cü və Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 390-cı maddələrinin şərh edilməsinə dair” 12 mart 2012-ci il tarixli Qərarı).

Digər tərəfdən, müqavilə məzmununun müəyyənləşdirilməsi azadlığı heç də o demək deyildir ki, tərəflər arasında bağlanan müqavilədə əldə olunmuş bütün razılaşmaların etibarlılığı sübhə altına alına bilməz. Burada əqdlərin etibarsızlığına dair Mülki Məcəllənin 339, 340-342, 344-cü maddələrinin, müqavilələrin standart şərtlərinə dair isə 417-420-ci maddələrinin müddəaları nəzərə alınmalıdır. Göstərilən prinsip Mülki Məcəllənin 390.5-ci maddəsində təsbit olunmuşdur.

Mülki Məcəllənin 390-cı maddəsinin məzmununa əsasən fiziki və hüquqi şəxslər müqavilə əsasında öz hüquq və vəzifələrinin, həmçinin müqavilənin qanuna zidd olmayan istənilən şərtinin müəyyən edilməsində sərbəstdirlər.

Mülki Məcəllənin 390.5-ci maddəsinə görə isə müqavilə şərtləri tərəflərin istəyi ilə müəyyənləşdirilir, amma müvafiq şərtin məzmununun bu Məcəllədə göstərildiyi hallar istisna təşkil edir.

İradə sərbəstliyi və müqavilə azadlığı əsas mülki hüquqlar sırasında olmaqla mülki hüquqların maneəsiz həyata keçirilməsi, pozulmuş hüquqların bərpası və mülki hüquqların məhkəmə müdafiəsi prinsipləri ilə ayrılmaz hüquqi vəhdət təşkil edirlər.

Beləliklə, mülki hüquq subyektləri öz hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirməkdə və qanunvericiliyə zidd olmayan hər hansı müqavilə şərtləri qoymaqda sərbəstdirlər. Bu hüquqa yalnız qanunla dövlət və ictimai təhlükəsizliyin, ictimai qaydanın, cəmiyyətin sağlamlığının və mənəviyyatının qorunması, digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının, şərəfinin və təmiz adının müdafiəsi üçün zəruri olduğu həddə məhdudiyyət qoyula bilər (Mülki Məcəllənin 6.3-cü maddəsi).

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu həmçinin qeyd edir ki, mülki dövriyyənin sabitliyini təmin edən və fəaliyyət göstərməsi üçün əsas şərtlərdən biri mülki hüquq subyektlərinin müqavilələrdən irəli gələn öhdəlikləri vicdanla və lazımınca yerinə yetirmələrindən ibarətdir.

Mülki Məcəllənin 6-cı maddəsində sadalanan mülki qanunvericiliyin prinsipləri sırasına vicdanlılıq prinsipi daxil olmasa da, bu prinsip Mülki Məcəllənin ayrı-ayrı normalarında mülki hüquqların həyata keçirilməsinin və müdafiəsinin hədlərini müəyyən edən qaydalarda nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, Mülki Məcəllənin 5.3-cü maddəsinə görə mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri öz hüquq və vəzifələrini vicdanla həyata keçirməyə borcludurlar. Həmin Məcəllənin 16.1-ci maddəsində müəyyən olunmuşdur ki, fiziki və hüquqi şəxslərin yalnız və yalnız başqa şəxsə ziyan vurmaq niyyəti ilə həyata keçirdikləri hərəkətlərə, habelə hüquqdan digər formalarda sui-istifadə edilməsinə yol verilmir.

Mülki Məcəllənin 425-ci maddəsinə görə öz hüquqlarını həyata keçirərkən və vəzifələrini icra edərkən tərəflərdən hər biri vicdanlılığın tələb etdiyi tərzdə, yəni şərtləşdirilmiş vaxtda və yerdə lazımi şəkildə, öhdəliyin şərtlərinə və bu Məcəllənin tələblərinə müvafiq surətdə, belə şərtlər və tələblər olmadıqda isə işgüzar adətlərə və ya adətən irəli sürülən digər tələblərə müvafiq surətdə hərəkət etməlidir. Öhdəlikləri icra edərkən tərəflər müqavilənin yerinə yetirilməsinə zəmin yaratmaq üçün birgə hərəkət etməli və müqavilənin məqsədinə çatmağa maneçilik törədə biləcək və ya öhdəliklərin icrasını təhlükəyə məruz qoya biləcək hər cür hərəkətlərdən çəkinməlidirlər.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericilik sistemində vicdanlılıq ümumi prinsip kimi mülki hüquq subyektləri üçün öz hüquq və vəzifələrini vicdanla yerinə yetirmək öhdəliyini nəzərdə tutur və istənilən mülki hüquq normasının tətbiqi zamanı bu prinsipin tələbləri nəzərə alınmalıdır.

Öhdəliklərin icrasının təmin edilməsi mülki hüququn tərkib hissəsi olan öhdəlik hüququnun ənənəvi institutlarından biridir. Beh, dəbbə pulu, zaminlik və girov kimi öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üsulları hələ Roma hüququna bəlli idi. Onların istifadəsinin vacibliyi onunla izah olunurdu ki, kreditor öhdəliyin icra olunmasında və öhdəliyin icra olunmaması halında tələb etmək hüququ yaranan zərərin müəyyən edilməsində maraqlıdır. Nəhayət kreditor maraqlıdır ki, borclu, öhdəliklərin icra olunmaması və ya lazımınca icra olunmaması halında onun üçün əlverişli olmayan nəticələrə səbəb olma qorxusu ilə öhdəlikləri vaxtında icra etsin.

Qüvvədə olan Mülki Məcəllədə öhdəliklərin icrasının təmin edilməsinin ənənəvi üsulları, yəni dəbbə pulu, zaminlik, beh və girov ilə yanaşı, əvvəlki mülki qanunvericiliyə bəlli olmayan iki yeni üsul - qarantiya (Mülki Məcəllənin 478-ci maddəsi) və borclunun əmlakının saxlanması (Mülki Məcəllənin 468-ci maddəsi) əks olunur. Göstərilən bütün üsullar borcluya təsir səviyyəsinə və borcluya öhdəliyi lazımi şəkildə icra etdirmək məqsədinə nail olmaq metoduna görə bir-birindən fərqlənirlər. Bu səbəbdən də kreditor tərəfindən öhdəliyin icra olunması üsulu borclunun gələcək davranışından asılı olaraq seçilir. Bununla əlaqədar olaraq, öhdəliyin icra olunmasının bu və ya digər üsulunun xüsusiyyətlərini və bu üsulun konkret şəraitə tətbiq olunma imkanlarını nəzərə almaq böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Öhdəliklərin icrasının Mülki Məcəllənin 460.1-ci maddəsində sadalanan təmin edilməsi üsullarının hər hansı biri ilə təmin olunması həmçinin borclu (və ya borclunun öhdəliklərini təmin edən hər hansı başqa şəxs) ilə kreditor arasında öhdəlik münasibətləri yaradır. Lakin bu öhdəliklər xüsusi növ öhdəliklərdir. Onların özəlliyi təmin olunan öhdəliyə (əsas öhdəliyə) münasibətdə (qarantiya istisna olmaqla) əlavə (aksessor) xarakter daşımasından ibarətdir.

Belə öhdəliklərin əsas öhdəliyə münasibətdə əlavə öhdəlik olmaq xüsusiyyəti mülki və digər qanunvericilikdə əks olunan bir çox hallarda özünü büruzə verir.

Birincisi, əsas öhdəliyin etibarsızlığı onu təmin edən əlavə öhdəliyin etibarsızlığına səbəb olur, əlavə öhdəliyin icrasını təmin etmək barədə razılığın etibarsızlığı isə əsas öhdəliyin etibarlılığına təsir etmir.

İkincisi, əlavə öhdəlik kreditorun hüquqlarının digər şəxsə keçəcəyi təqdirdə (məsələn, əsas öhdəlik üzrə tələbin güzəşt edilməsi zamanı) əsas öhdəliyin aqibətini təqib edir.

Üçüncüsü, əsas öhdəliyə xitam verilməsi, bir qayda olaraq, əlavə öhdəliyin təmin olunmasına da xitam verir.

Burada nəzərə alınmalıdır ki, öhdəliklərin icrasını təmin edən üsul kimi nəzərdə tutulan qarantiya aksessor öhdəlik funksiyasına malik deyildir. Belə ki, Mülki Məcəllənin 480-ci maddəsinə görə qarantın benefisiar qarşısında qarantiya ilə nəzərdə tutulan öhdəliyi müstəqil öhdəlikdir və icrasının təminatı üçün verildiyi əsas öhdəlikdən, hətta qarantiyada bu öhdəliyə istinad edilsə belə, asılı deyildir.

Öhdəliyin təmin olunması üzrə qüvvədə olan Mülki Məcəllədə nəzərdə tutulan müddəalarla əvvəlki qanunvercilikdə mövcud olmuş müddəalar arasındakı prinsipial fərq ondan ibarətdir ki, qüvvədə olan qanunvericilikdə həm qanunla, həm də müqavilə ilə öhdəliyin təmin olunmasının digər üsulları da nəzərdə tutula bilər. Mülki Məcəllədə öhdəliyin icrasının təmin olunmasının digər üsulları barədə hər hansı müddəa öz əksini tapmamışdır.

Digər üsullar sırasında bəzi nəğdsiz ödəmə vasitələrini – akkredetiv, inkasso, akseptiz çıxarış, əvvəlcədən ödəmə və s. göstərmək olar. Bir sıra müqavilə növləri, məsələn, sığorta, kredit, lizinq müqavilələri də müəyyən təminat xüsusiyyətlərinə malikdir.

Göstərilənlərə əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki, Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin I və II hissələrinin, 15-ci maddəsinin II hissəsinin, 29-cu maddəsinin II hissəsinin və 59-cu maddəsinin müddəalarını və Mülki Məcəllənin 389 və 390-cı maddələrinin tələblərini nəzərə alaraq, mülki hüquq subyektləri mülki qanunvericiliyin tələblərinə zidd olmayan həmin Məcəllənin 460.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş öhdəliyin icrasının təmin edilməsinin digər üsulunu da öz aralarında iradə sərbəstliliyi prinsipinə uyğun olaraq, əsas müqavilə ilə yanaşı ayrıca bağlanan müqavilədə müəyyən edə bilərlər.

Üçüncü şəxsin verdiyi zəmanət məktubunun birtərəfli əqd olaraq öhdəliyin icrasının digər təmin etmə üsulu kimi çıxış edib-etməməsinə dair müraciətdə qaldırılan məsələ ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, birtərəfli əqdlərə, zaminlik müqaviləsinə, müqavilənin mühüm şərtləri barəsində razılaşmaya və müqavilənin formasına aydınlıq gətirilməlidir.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 470.1, 470.2 və 471-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 4 sentyabr 2012-ci il tarixli Qərarında əsas öhdəliyin icrasını təmin edən zaminlik müqaviləsinin hüquqi təbiətini açıqlayan hüquqi mövqelər formalaşdırmışdır.

Bunun davamı olaraq qeyd edilməlidir ki, zaminlik müqaviləsi birtərəfli, konsensual müqavilə olmaqla kreditorla zamin arasında əsas öhdəliyə münasibətdə əlavə aksessor öhdəliklər yaradır.

Qeyd edildiyi kimi, Mülki Məcəllənin 324.2 və 324.3-cü maddələrinə əsasən əqdlər birtərəfli və ya müqavilə şəklində (ikitərəfli və ya çoxtərəfli) ola bilər. Mülki Məcəlləyə və ya tərəflərin razılaşmasına uyğun bağlanması üçün bir tərəfin iradə ifadəsinin zəruri və yetərli olduğu əqd birtərəfli əqddir.

Öz təbiətinə və ya tərəflərin razılaşmasına əsasən əqdlər əvəzli və əvəzsiz kimi fərqləndirilir.

Əvəzli əqd üzrə tərəflərdən birinin müəyyən hərəkət etmək vəzifəsi qarşı tərəfin ona münasib olaraq maddi və ya digər fayda vermək vəzifəsi ilə şərtlənir. Əvəzli əqdlər yalnız ikitərəfli və çoxtərəfli əqdlər ola bilər.

Əvəzsiz əqdlər üzrə isə bir tərəfin digər tərəfin xeyrinə hərəkəti sonuncuda heç bir vəzifə yaratmır. Əvəzsiz əqdlərə bütün birtərəfli əqdlər aiddir.

Zaminlik müqaviləsi əvəzsizdir. Zaminlik müqaviləsinin birtərəfli xarakteri o anlamı ifadə edir ki, bu müqavilə ilə təmin olunan əsas öhdəlik üzrə kreditorun yalnız hüquqları, yəni əvəzində heç bir öhdəlik daşımadan zaminin öhdəliyi icra etməyən borcluya görə məsuliyyət daşımasını tələb etmək hüququ, zaminin isə yalnız öhdəlikləri, yəni əvəzində hər hansı hüquq əldə etmədən borclu tərəfindən təmin olunmalı öhdəliyin tam və ya hissələrlə icra olunmasına görə məsuliyyət daşımaq öhdəliyi vardır.

Bununla belə, mülki qanunvericiliyə görə zaminlik hər zaman məhz müqavilə hesab edilmişdir.

Belə ki, Mülki Məcəllənin 470-ci maddəsinə əsasən zaminlik müqaviləsi üzrə zamin başqa şəxsin kreditoru qarşısında həmin şəxsin öz öhdəliyini tamamilə və ya hissə-hissə icra etməsi üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürür.

Göründüyü kimi, zaminlik ona görə müqavilə hesab edilir ki, o, ən azı iki tərəfin iradə ifadəsinin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Zaminlik müqaviləsinin bağlanmasına dair təşəbbüsün əsasən zamin tərəfindən irəli sürülməsinə baxmayaraq, kreditor hər hansı səbəbdən (əmlak və ya şəxsi xarakterli) öhdəliyin icrasına zamin qismində göstərilən konkret şəxsin çıxış etməsinə etiraz edə bilər. Belə olan halda, birtərəfli zaminliyin hər hansı bir hüquqi qüvvəsi olmayacaqdır.

Mülki Məcəllənin 405-ci maddəsinə uyğun olaraq tərəflər müqavilənin bütün mühüm şərtləri barədə tələb olunan formada razılığa gəlməlidirlər. Müqavilənin tələb olunan formaları isə Mülki Məcəllənin 406-cı maddəsində müəyyən edilmişdir.

Mülki Məcəllənin 406.1-ci maddəsinə əsasən müqavilə əqdlərin bağlanması üçün nəzərdə tutulan hər hansı formada bağlana bilər, bu şərtlə ki, bu Məcəllədə həmin növ müqavilə üçün müəyyən forma təyin edilməsin.

Əqdlərin bağlanması üçün formalar Mülki Məcəllənin 329-cu maddəsində göstərilmişdir.

Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilmiş formalar, belə formalar müəyyən edilmədikdə isə tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə şərtləşdirilmiş formaya riayət edilməlidir. Əqdlər şifahi və ya yazılı (sadə və ya notarial) formada bağlanır (Mülki Məcəllənin 329.1 və 329.2-ci maddələri).

Şifahi müqavilə onu bağlamaq iradəsi şəxsin rəftarından məlum olduqda bağlanmş hesab olunur.

Yazılı müqavilə isə onun məzmununu ifadə edən onu bağlayan şəxslər tərəfindən imzalanmış sənədin tərtibi ilə bağlanır.

Mülki Məcəllənin 471-ci maddəsinə əsasən zaminlik müqaviləsi yazılı formada bağlanmalıdır. Yazılı formaya riayət edilməməsi zaminlik müqaviləsinin etibarsızlığına səbəb olur.

Beləliklə, qanunvericiliyin tələblərinə görə zaminlik müqaviləyə əsaslanan öhdəlikdir. Bunun nəticəsində zaminliyin yaranması və etibarlılığı hər hansı müqavilə öhdəliyinin yaranması və etibarlılığı üçün zəruri olan bütün şərtlərin mövcudluğunu tələb edir. Buna görə də zaminlik öhdəliyi şərtsizdir, öhdəliyin icrasından birtərəfli imtina və onun şərtlərinin birtərəfli qaydada dəyişdirilməsi yolverilməzdir.

Göstərilənləri nəzərə alaraq, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki, Mülki Məcəllənin 386, 470 və 471-ci maddələrinin tələblərinə uyğun olaraq yalnız tərəflər arasında yazılı formada bağlanmış zaminlik müqaviləsi əsas öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üsulu kimi qəbul oluna bilər.

Məhkəmə təcrübəsində zaminlik müqaviləsi ilə bağlı qanunvericilik normalarının tətbiqində müxtəlif yanaşmaların mövcud olmasını nəzərə alaraq, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, zaminliklə əlaqədar mülki dövriyyənin sabitliyini təmin etmək məqsədilə Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun hüquqi mövqeləri bu Qərardan sonra yaranan münasibətlərə şamil olunmalıdır.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63, 65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu

 

QƏRARA ALDI:

 

1. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddəsinin I və II hissələrinin, 15-ci maddəsinin II hissəsinin, 29-cu maddəsinin II hissəsinin və 59-cu maddəsinin müddəalarını və Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 389 və 390-cı maddələrinin tələblərini nəzərə alaraq, mülki hüquq subyektləri mülki qanunvericiliyin tələblərinə zidd olmayan həmin Məcəllənin 460.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş öhdəliyin icrasının təmin edilməsinin digər üsulunu öz aralarında iradə sərbəstliyi prinsipinə uyğun olaraq, əsas müqavilə ilə yanaşı ayrıca bağlanan müqavilədə müəyyən edə bilərlər.

2. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 386, 470 və 471-ci maddələrinin tələblərinə uyğun olaraq, yalnız tərəflər arasında yazılı formada bağlanmış zaminlik müqaviləsi əsas öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üsulu kimi qəbul oluna bilər.

3. Bu Qərarın 2-ci bəndinin müddəaları yalnız bu Qərardan sonra yaranmış münasibətlərə şamil olunmalıdır.

4. Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.

5. Qərar “Azərbaycan”, “Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin.

6. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir edilə bilməz.

 

Sədr      Fərhad Abdullayev

 

Bakı şəhəri, 14 iyul 2015-ci il.