Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- 2. Dövlətçilik ideyalarının təməli
- Nizamidə azərbaycançdıq
- Nizamidə azərbaycançılıq
Mübariz Yusifov «Nizami Qum şəhərində doğulmuşdur. («Mən mirvari kim i Gəncə dənizində qərq o lsam . da dağda yerləşən Qum şəhərindənəm»). Qum kəndi hazırda Azərbaycanın Qax rayonunda yerləşir. Nizaminin İran Qumundan olduğu fikrini bir kənara atmaq lazımdır».2 1 Açıq-aşkar Nizamiyə isnad Veri lən cümlədə heç bir məntiq yoxdur. Nə Gəncədə dəniz var, nə də Gəncə dənizkənarı ərazidə deyildir. Əlavə şərhə girişmədən də bu fikrin səhv olduğunu, Nizamiyə aidiyəti olmadığını görmək mümkündür. Doğru olaraq Nizaminin 2004-cü ildə latın əlifbası ilə yenidən çap edilən Azərbaycan dilindəki «İskəndəmamə»nin «İqbalnamə» hissəsinə həmin yanlış beyt daxil edilməmişdir. Bunlar onun üçündür ki, Nizami kimi böyük bir şəxsiyyət öz milliliyindən təcrid edilsin, bu da mümkün olmadıqda çaşdırıcı versiyalar axtarıl sın. Ancaq bunlar əbəsdir. Nizami öz qəlbi, ruhu, düşüncəsi ilə Azərbaycanlıdır, Azərbaycan xalqına məxsusdur. Nizami nin poemalarının fars dilində olmasına baxmayaraq hansı mis rasının batini şərh edilsə р batin «Mən Azərbaycanlıyam» de yə səslənib haray çəkəcəkdir.
Mümkün dcyild ki, Nizami dövründən əvvəl və Ni zaminin öz dövründə Azərbaycan məkanında mövcud olan və ideya-siyasi cəhətdən Azərbaycançılığa yad olan dövlətçilik qurumları Nizami kimi qlobal təfəkkür sahibini düşün- dərməsin. Nizaminin əsərlərinin təhlili verilən bütün tədqiqatların bir çoxunda onun ədalətli hökmdar axtanşmda olduğu göstərilir. Tədqiqatlarda belə bir fikir ifadə olunur ki, ədalətli hökmdar axtarışı «Sirlər xəzinəsi»ndən başlayaraq «Xosrov və Şirin»də, «Leyli və Məcnun»da, «Yeddi gözəl»də davam
etdirilmiş, «İskəndəmamə»də son mərhələyə çatdırılmışdır. 1 Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı, «Elm», 1985, s. 225. 38
Məmməd Cəfər Cəfərov yazır ki, «Nizami ideal şah axtarmışdır» «məşhur» cümləsinə və «Xosrov, Bəhram-Gur nəhayət, İskəndərin şəxsində ideal şah surətləri yaratmışdır» hökmünə şairin 800 illik yubileyi ərəfəsində nəşr olunan bir çox yazılarda rast gəlirik. Çoxlan da Nizaminin dövlət qurulu şu haqqında fikirlərini yalnız bu «ideal şah» surətlərinin əməllərində, hərəkətlərində aramışlar. Nizaminin axtardığı ideal şah yox, ideal cəmiyyət, ideal dövlət quruluşu, «ellə bir likdə» idarə olunan bir üsuli-idarə, «Gavə bayrağına» hörmət edən bir quruluş olmuşdur».1 Qətiyyətlə demək olar ki, Niza minin əsərlərində onun ədalətli hökmdar obrazı yaratması barədə fikir
söylənilməsi Nizami
ideyalarının sadələşdirilməsindən və bəsitləşdirilməsindən başqa bir şey deyildir. Nizamini bu əsərlərdə ideal hökmdardan daha artıq azad, firavan, müstəqil, milli və demokratik əsaslı bir cəmiyyətin mövcudluğu kimi məsələlər düşündürmüşdür. Əgər Nizamini ədalətli və ədaləti özünə bayraq edən ideal bir hökmdar obrazı yaratmaq düşündürsə idi bu Nizami üçün heç də çətin deyildi. Elə bu fikirlərini Nizami «Sirlər
xəzinəsi»ndə öz bədii təxəyyülünün məhsuluna çevirib ideal hökmdar yarada bilərdi və bununla da hər şey həll olunub qurtarardı. Nizaminin məqsədi isə heç də təkcə ideal hökmdar obrazı yaratmaqdan ibarət olmamışdır. Əgər doğrudan da Ni zaminin qarşısında belə bir məqsəd dururdusa onda nə üçün «İskəndəmamə»də qeyri-müəyyən bir Şimal ölkəsində hökmdarsız «Azad cəmiyyət» təsəvvürü yaradırdı. Nizami hər şeydən əvvəl cəmiyyətdə haqq, ədalət, sərbəstlik, azadlıq, müstəqillik ideyalarının bərqərar olması yollan barədə düşünürdü. Çünki Nizamidən əvvəl və Nizami dövründəki cəmiyyətdə ictimai ədalətsizlik hökm sürürdü. Bu ədalətsizlik Azərbaycan cəmiyyətində də mövcud idi. Nizaminin gözü qabağındakı Azərbaycanda sadə insanlar əzab içində idi. Tez-tez baş verən siyasi mübarizə şəraitində xalq müflisləşirdi. Xalqın əsrlər boyu yaratdığı mənəvi sərvətin Məmməd Cəfər Cəfərov. Nizaminin fikir dünyası. Bakı, «Yazıçı», 1982, s. 46,50. 39
Mübariz Yusifov gələcək nəsillərə etibarlı daşıyıcısı olan ana d ilin d ə n istifadədə məhdudiyyətlər var idi. Nizami bunlan yaxşı b ilir di. Çünki cəmiyyətin bir üzvi kimi Nizami də bu h a d isə lə rin içində idi və ədalətsizlik şəraitində o da zamanın axınına q o şulub gedirdi. Nizami düşünürdü ki, zamanın am ansızlığı ondan əvvəl baş verdiyi kimi, onun dövründə də m övcuddur və gələcək dövrlərdə də öz axan ilə davam edə bilər. Belə b ir şəraitdə ictimai-siyasi böhrandan, milli şüurun deqradasiyaya uğramasından xalqı xilas etmək üçün ictimai ədalətə nail o l maq bütün arzu və istəklərin həyata keçməsini reallaşdıra bilərdi. Ona görə də Nizami ideal hökmdar axtanşından daha artıq ictimai ədalət axtanşmı ön plana çəkirdi. M əhz bunun üçün Nizaminin əsərlərində ictimai ədalətin bərqərar edilməsi daha əsas yer tutur. Hökmdarlara gəlincə, Nizami çox yaxşı dərk edirdi və bilirdi ki, hökmdarlar heç zaman ictimai ədalət yaratmağa qadir deyildir. Çünki elə bir hökmdar yox idi ki, qan tökməsin, ictimai sərvəti özününkü etməyə cəhd göstərməsin, haqqı nahaqqa verməsin. Ölkənin idarəçiliyini sülalə həyata keçirdiyi halda hansı demokratiyadan söhbət gedə dilərdi? Rəsmi yazıların, bədii nümunələrin yad dildə apanlması şəraitində hansı milli mənəvi sərtvələrdən danışmaq olardı? Dövlətçilik ideologiyası yad təmayüllərlə bağlı olduğu halda hansı milli şüurdan söhbət gedə bilərdi? Bütün bunlar Nizami üçün gün kimi aydın idi. Odur ki, Nizami öz əsərlərini zahirən şahlara ithafnamə etməsinə baxmayaraq batində öz milli düşüncələrini, Azərbaycançılıq dieyalanm qabanqlaşdırırdı. Bu ideyaların ötəri olmaması üçün, ölüb getməməsi üçün nə zamansa milli ziyalıların oxuyub, dərk edib ibrət almaları üçün, ən ümdəsi, bu ideyaların yaşayıb milli şüurua təsir edə bilməsi üçün onları dövrün hökmdarlarına ithafa, xalqı üçün tarixi yaddaşa və ibrətə çeviridi. Nizaminin əsərlərində ana xəttə çevrilən ədalət o zaman bərqərar oluna bilərdi ki, cəmiyyətdə müstəqillik, azadlıq, sərbəstlik bərpa edilə idi. Azadlıq xalqın daimi arzusu olmuşdur. Azərbaycan xalqının azadlıq arzusu isə daha qədimlərə bağlıdır. Nizami dövründən əvvəl də 40
azadlıq Azərbaycan üçün arzu idi, Nizami dövründə də. Azadlıq özü bir arzu idisə xalq nədən azad olmalı idi? Birinci növbədə başqa, yad qüvvələrin təsirindən və təzyiqindən azad olmaq, başqa xalqların adətlərinə, dilinə, onların quraşdırıcı qayda və qadağanlarına riayət etmək məcburiyyətindən, bir sözlə, ictimai asılılıq əsarətindən azad olmaq arzusu idi. Niza mi bu azadlıq ideyalarına xalqın özünün təbiətindən gələn qanuni bir haqqı kimi baxırdı. Bu ideyaları bədii bər-bəzək içində işıqlandırmaq üçün Nizaminin özünün də təbii və qanuni haqqı var idi. Bu haqq Nizamiyə insan azadlığını bəşər həyatı üçün vacib yaratmış ilahi qüdrətindən çatırdı. Nizami analitik təfəkkür sahibi olduğu üçün ilahi kitab olan «Qurani kərim»ə əsaslanırdı. «Quran»da insan azadlığı haqqında nazil olmuş ayələr bəşər həyatının asılılığını istisna edir. Belə ki, məsələn, Allah insanı yaradıb, onu başqa canlılardan fərqlən dirmək üçün şüur verib. Şüurun təfəkkürə çevrilməsi və idrakın ibtidaidən aliyə doğru inkişaf prosesi də insana aiddir. İnsana şüur ona görə verilib ki, insan öz cəmiyyətini əxlaqi prinsiplər üzərində qura bilsin, cəmiyyətin iradəediciliyində insanların hüquq və azadlıqlarını bərqərar edə bilsin. Birinin haqqı digəri tərəfindən pozula bilməsin. İnsanlar uca tannnin müqədəs «Quran»dakı göstərişi ilə ədalətli cəmiyyət yarada bilsin. «Quran»da insan azadlığı haqqındakı ayələrdə deyilir: «Həqiqətən, biz insanı qarışıq bir nütfədən yaratdıq. Biz onu imtahana çəkəcəyik. Biz onu eşidən, görən yaratdıq»; «Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər (nemətlərimizdə) minnətdar olsun, istər nankor (bu onun öz işidir). (İnsan, 76, 2,3). Allahın insanı sərbəst, azad və müstəqil yaratması barədə başqa ayələrdə də müvafiq hökmlər vardır: «Biz (Adəmə) dedik: «Ey Adəm, sən zövcənlə (Həvva ilə) cənnətdə qal və hər ikiniz oradakı meyvələrdən istədiyiniz kimi bol-bol yeyin, yalnız bu ağaca (buğdaya) yaxın gəlməyin. Yoxsa (özünüzə) zülm edənlərdən olarsınız». (Lakin) Şeytan onları azdırıb (buğdadan yedizdirməklə nemətlər içində) olduğu yerdən uzaqlaşdırdı. Biz də Adəmə, Həvvaya və Şeytana): «Bir - birinizə düşmən kəsilərək (buradan kənar olub yer üzünə) 41 5 ^ * Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|