Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Mübariz  Yusifov

daşıyırdı.  O  öz  fikirlərini  «Utopiya»  adlı  kitabda  bədii  b i r  

şəkildə  ifadə  edirdi.  Müəllifin  macəraçılığa  bənzər  fikirləri 

guya dəniz adaları içərisində itib-batmış utopiya adasına g ed ib  

çıxan  və  oradakı  torpaqlar  haqqında  danışan  dənizçinin 

söhbətləri  şəklində  verilir.  Tommazo  Kampanella  (1568- 

1639)  İtaliyada  rahib  idi.  Onun  utopik  əsərinin  adı  «G ünəş 

şəhəri» adlanırdı.

Müəlliflərin  fikirləri  xəyali  bir  ölkədə  yeni  ictimai 

quruluşa  rast  gələn  bir  genuyalı  səyyahın  dilindən  verilir. 

Fransız  utopisti  Jan  Milye  (1664-1729)  keşiş  idi.  Onun utopik 

görüşləri  «Vəsiyyət»  adlı  macərayönümlü  əsərində  ifadə 

edilir.  XVIII  əsr  utopistlərindən  olan  Morelli  ictimai 

bərabərsizliyin  əleyhinə  idi.  Onun  təsəvvürünə  görə  insanlar 

xüsusi  mülkiyyət  yaratmaqla  yanlış  yol  tutmuşlar.  Onlar  öz 

səhvlərini  başa  düşüb  «qızıl  əsrə»  qayıtmalıdırlar.  XVIII  ə s r 

utopistlərindən 

Qrakx 

Baböf  xəyali 

cəmiyyət 

üçün 

diktaturanın mövcudluğunu zəruri hesab edirdi».1

Nizaminin  xəyali  cəmiyyəti  isə  bunlardan  bir  neçə  ə s r 

əvvəl  yaradılmış  olsa  da  öz  xarakterinə  görə  daha  orijinal 

görünür.  Nizami  belə  bir  cəmiyyətin  real  olacağına  o  qədər 

inanırdı  ki,  hətta,  öz  qəhrəmanı  İskəndəri  belə  həmin 

cəmiyyətə  gətirib  çıxarır.  Bu  cəmiyyətdə  hər  şey  idealdır. 

Burada  nə  şah  var,  nə  də  qadağan  edən  qanunlar.  Burada 

cəmiyyət üzvləri  arasında bərabərlik mövcuddur.  Heç kəs heç 

kəsi  istismar  etmir,  heç  kəs  bu  cəmiyyətdə  lazım  olandan 

artığına  tamah  salmır.  Bərabərlik  hökm  sürən belə  bir ölkədə 

hamı  şad  və  xoşbəxt  yaşayır.  Nizaminin  ədalətli  cəmiyyəti 

ona  görə  macəra  təsəvvürü  yaratmır  ki,  bu  cəmiyyətin 

bazasında 

«Quran»da 

göstərilən 

ədalətlilik 

və 

sülh 

barəsindəki  ayələrdə  bildirilən  ilahi  hökmlər  durur.  Aşağıda 

göstərilən ayələrdə  sülh,  bərabərlik,  qarşılıqlı  hörmət və əda­

lətlilik  vacib  əməllərdən  sayılır:  «Yaxşılıq  etmək,  pis  əməl­

lərdən  çəkinmək  və  insanlar  arasında  sülh  yaratmaq  barəsin­

dəki  andlarınıza  Allahı  (Allahın  adını)  hədəf etməyin.  Allah

Bax: Elmi Kommunizmin əsaslan.  Bakı,  1971, s.  10-22.

4 6

Nizamidə  azərbaycançılıq

eşidəndir,  biləndir!»  (Bəqərə,  2,  224);  Həqiqətən  möminlər 

qardaşdırlar.  Buna görə də  (aralarında bir mübahisə düşsə) iki 

qardaşınızın  arasını  düzəldin  və  Allahdan  qorxun  ki,  bəlkə 

(əvvəlki  günahlarınız  bağışlanıb)  rəhm  olunasınız!  (Hücurat, 

49,  10).  «Quran»da  ədalətlilik,  haqq  yolu  ilə  bağlı  müvafiq 

ayələr vardır.  Bax:  Nisa (3),  3,  58,  65,  105,  135;  Maidə  (5)  8, 

42;  Əraf  (7),  159,  181;  Nəhl  (16),  76,  90;  Ənbiya  (21),  47; 

Əhzab  (33),  5;  Şura  (42)  15;  Hədid  (57),  25;  Mumtəhinə  (60) 

8;  Hücurat  (49),  10;  Ənbiya  (21),  47;  Bəqərə  (2),  21;  63; 

Maidə (5) 4;  Əraf (7),  171.

Nizaminin xəyali  firavan  cəmiyyətində ictimai  ədalətlilik 

aşağıdakı kimi  təsvir edilir:

Gəlib darvazaya çatdı  İskəndər 

Gördü ki, qapıdan yoxdur bir əsər 

Müdrik qocalarla girdi şəhərə 

Baş vurdu onlarla burda hər yerə 

Gördü çox bəzəkli, dolu dükanlar 

Ancaq nə qapısı,  nə qıfılı var.

Nəcib şəhər əhli onu görəntək 

Çıxdı qarşısına təzim edərək 

Gətirdilər qəsrə bir mehman kimi 

Saray ziynətliydi  asiman kimi. 

İskəndər soruşdu:  «Nə üçün sizlər 

Qorxu bilməzsiniz heç zərrə qədər? 

Neçün burda belə arxayınlıq var? 

Neçün qıfılsızdır burda qapılar? 

Yoxdur heç bir bağda keşikçi, bağban 

Neçün sürünüzü güdməz bir çoban? 

Ədalət yurdunun ağsaqalları 

Bir də mədh eyləyib o hökmdarı 

Dedilər:  «Başına tac qoyan Allah 

Ömrünü payidar eyləsin,  ey şah!

47

---

Mübariz  Yusifov

Əyri dolanmaqla yoxdur işimiz,

Düzlükdən başqa yol tanımarıq biz 

Əyrilik yoluna çəkmişik hasar 

Düzlüklə  olmuşuq əzabdan kənar.

Yalan gətirmərik biz dilimizə 

Əyri yuxular da görünməz bizə.

Faydasız etmərik hes sorğu-sual 

Çünki Allaha da xoş gedər bu hal 

I,  II 2004,  179-180.

Göründüyü  kimi,  Nizami  özünün  yaratdığı  ideal 

cəmiyyətdə  ilk  növbədə  ədalətliliyin  bərqərar  olunmasını 

təsvir  edir.  Burada  hökmdar  da  yoxdur.  Bütün  işlər  Allahın 

insanlara  bəxş  etdiyi  ideal  qanunlar  əsasında  aparılır.  Hətta, 

Nizaminin peyğəmbərlik  səviyyəsinə  çatdırdığı  İskəndər belə 

bu  cəmiyyətdəki  ədalətə  heyrət  edir.  Ona  kənardan  seyrçi 

kimi  baxır.  Nizaminin təsvir etdiyi  hökmdarlann içərisində  ən 

ədalətlisi olan İskəndərin özü belə buradakı  «xoşbəxt» cəmiy­

yəti  gördükdən sonra artıq cəmiyyətin faydası üçün yerinə ye­

tirəcəyi  işlərin  sona  çatdığını,  daha  doğrusu,  şahlann,  hökm­

darların  qılınc  gücünə  firavan  həyat  yarada  bilməyəcəyini 

dərk edib buradan geri  qayıtmağa qərar verir:

Öz-özünə dedi:  «Arifsən əgər 

Qoy sənə bir ibrət olsun bu sirlər 

Dünyanı  gəzmərəm mən daha bəsdir 

Hər ovlaqda bir top vurmaq əbəsdir.

Bütün bildiklərim qalsın bir yana 

Bunların söbəti bəs edər mana 

İ,  II,  2004,  182-183.

Nizami  dövründə  və  ondan  əvvəlki  zamanlarda  böyük 

mütəfəkkirləri  düşündürən  firavan  həyat,  ədalətli  cəmiyyət, 

əlbəttə ki,  real  dünyadakı  çətinliklərin,  ağn-acılann, yoxsullu- 

ğun,  ictimai  ədalətsizliyin  yaratdığı  məhrumiyyətlərin  içəri­

sindən baş qaldırırdı.  Düşünürdülər ki,  kaş bir ədalət üzərində

48

Nizamidə  azərbaycançthq

bərqərar olan cəmiyyət yarana idi.  Elə bir cəmiyyət ki,  burada 

insanlar  özlərinin  süni  şəkildə  yaratdığı  qanunlar  əsasında 

yox, Allahın peyğəmbərlər vasitəsi ilə bəşəriyyətə göndərdiyi 

səmavi  kitablarda  göstərilən  hökm  və  müddəalar  əsasında 

idarə  olunsun.  Onda  insanlar  yaşadıqları  həyatda  rahat  nəfəs 

almağın  nə  olduğunu  bilərdilər.  Nizaminin  bütün  əsərlərində 

zahiri  bər-bəzəyi  bir  yana  qoysaq  onu  düşündürən  məsələ 

ancaq  bu  olmuşdur.  Nizami  üçün  maraqlı  bu  idi  ki,  onun 

içərisində  yaşadığı 

Azərbaycan 

cəmiyyətində  ədalətli, 

müstəqil,  azad  cəmiyyət  yaranmasına  hansı  vasitə  ilə  nail 

olmaq  mümkündür?  Əlbəttə  ki,  Nizami  belə  bir  cəmiyyətin 

məkanını  öz  zamanında  Azərbaycanda  da  yarada  bilərdi. 

Nüşabənin  hökmdarlıq  etdiyi  mənkanda  olduğu  kimi.  Bu 

halda  gərək  burada  Azərbaycanlı  hökmdarlann  və  ya  başçı- 

lann  da  obrazını  yarada  idi.  Ancaq  Nizami  dövründə  bu 

mümkün deyildi.  Çünki,  əw əla, Nizami batini mənası,  məğzi, 

ideyası  bəşəri  əhəmiyyət  kəsb  edən  poemalanm  yaşatmaq 

üçün  onları  dövrün  hökmdarlanna  həsr  etmişdi.  İkincisi  isə 

Nizami  burada  türkçülük  kontekstində  özünün  Azərbaycançı- 

lıq ideyalanm  açıq büruzə verə bilməzdi.  Ona görə ki,  Nizami 

öz batinini  zahir etsə  idi  bu  ideyalann  yaşaya biləcəyini  zərbə 

altında  qoyardı.  Nizami  burada  başqa  bir üsula  əl  atır.  Yaxın 

Şərqin  həyatında  tarixi  rolu  olan  hökmdarları  zahirən  öz  mil­

lətinin  nümayəndəsi  kimi  təsvir edir,  daxilən  onları  Azərbay- 

canlaşdırır.  Onları  ədalətli  göstərib  ədalətli  bir  Azərbaycan 

cəmiyyətinin  bərqərar  olması  düşüncələrini  qələmə  alır.  Ni­

zaminin  əsərlərini  oxuyanda  zahir  ilə  batin  arasındakı  bu 

əlaqələrə  xüsusi  diqqət  yetirmək  lazımdır.  Əgər  təkcə  zahiri 

nəzərə  alsaq  onda  bu  əsərlər  ilə  farsdilli  ədəbiyyat  arasında, 

xüsusilə,  Firdovsinin  «Şahnamə»si  arasında gərək fərq qoyul­

masın.  Yaxud  dastan  içərisində  dastana  çevrilmiş  «Min  bir 

gecə» ilə  «Xəmsə»  arasında paralellik təsəvvür edilsin.  Batini 

araşdırdıqda 

isə 

bütün 

ideya 

və 

məzmunun 

Azərbaycançılıqdan  ibarət  olduğu  aşkar  görünür.  Nizaminin 

böyüklüyü  odur  ki,  zahiri  və  batini  anlayışları  qovuşdurur. 

Çünki  hadisələrin  zahiri  bu  məqamda  özündən  əvvəlkilərin

49

---