Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- Nizamidə azərbaycançılıq
Mübariz Yusifov təkrarı kimi görünərdi. Batini isə Azərbaycançılıq ideyalarının təcəssümü olduğu
üçün yaşadılmazdı, Nizaminin Azərbaycanca mövcud olmuş «Divanı» kimi itirilib batınlardı. Nizaminin əsərlərindəki Azərbaycançılıq ruhu ədalətli, azad,
müstəqil dövlətçilik ideyalan özündən sonrakı ədəbiyyata, bu ədəbiyyatı yaradan Azərbaycanlılann ictimai şüuruna çox ciddi bir təsir göstərmişdir. Nizamidən dörd əsr sonra yaşamış dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli Niza mi ideyalanm öz dövründə ləyaqətlə davam etdirmişdir. Niza mi müstəqil, ədalətli dövlətçilik barədəki düşüncələrində hökmdarlara yer qoymur. Bunun da səbəbləri Nizami əsərlərində açıq bildirilir. Füzuli isə bu ideyalan inkişaf etdirərək belə fikrə gəlir ki, ədalətli cəmiyyətin yaradılmasın da, qurulmasında ədalətli hökmdardan daha artıq milli liderin yetişməsi vacibdir. Həqiqətən yeni, ədalətli, azad, müstəqil dövlət quruculuğunun yaradılmasını milli lidersiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Nizami kimi dahi nə üçün arzuladığı azad cəmiyyəti utopik təsəvvürdə canlandmrdı? Çünki Nizami dövründə liderlər kimlər idi? Bir-birinə rəhm etməyən, xalqın qeydinə qalmayan, Azərbaycan əsilli olsa da Azərbaycan dilinə, mədəniyyətinə, mənəviyyatına qayğı gös tərməyən, əhalini talayıb xalqı «quru yurd»da qoyan başçılar idi. Onlarda liderlik var idi, millilik yox idi. Füzuli dövründə də belə idi. Hakimiyyətdə, artıq qeyri-Azərbaycanlılar yox, Azərbaycanlılar təmsil olunurdu. Ancaq bu Azərbaycanlıların yaratdığı dövlət də milli deyildi, sülaləçilik idi. Formal cəhətdən faktiki olaraq Azərbaycanda Azərbaycanlı başçılar olduğu halda Füzuli üçün ehtiyac yox idi ki, qeyri-Azərbay canlı başçılara Azərbaycanlı libası geyindirsin. Azərbaycanlı başçılarda isə milli şüur yox idi. Ona görə Füzuli haqq yolu tutaraq deyirdi: Ey Füzuli, nə gözəldir sözü azadəliyin Hanı bir sərv bu aləmdə ki, vardır səməri? III, 120,7.
«Sərv» klassik ədəbiyyatda azadlıq rəmzi daşıyır. Füzuli deyir ki, «Azadlıq gözəldir ancaq elə bir sərv yoxdur ki, onun səmərəsi (bəhrəsi) olsun. Yəni, azadlıq gözəldir, azad, sərbəst, müstəqil dövlət quruculuğu xoş bir arzudur. An caq elə bir sərv (lider) yetişməyib ki, onun həyata keçirəcəyi ideyaların səməri, (meyvəsi) əhəmiyyəti olsun. Doğrudan da Nizami dövründə olduğu kimi, Füzuli döv ründə də belə bir lider yetişməmişdi. Füzuli məntiqində utopistlərdən fərqli olaraq belə bir qətiyyətli fikir ifadə edilir ki, azad və ədalətli cəmiyyət yaratmaq üçün xalqın arzularını yerinə yetirə biləcək milli bir liderin yetişməsi vacibdir. Yoxsa Füzuli deməzdi ki, «hanı bir sərv bu aləmdə ki, vardır səmərəi». Beləliklə, özündən əvvəlkilər xalqın, cəmiyyətin rifahı üçün xəyali, ideal bir dövlət quruculuğu arzuladığı halda Füzuli milli liderin yetişməsinin vacib olduğunu göstərir. Ni zami ədalətli cəmiyyət arzusunu Füzulidən 400 il əvvəl demişdi. Füzuli isə Nizamidən 400 il sonra azad və müstəqil dövlət quruculuğu üçün milli liderin vacibliyi ideyasını irəli sürdü. Füzulinin ötən 400 il müddətdən sonra Nizami arzulan və Füzuli ideyaları xalqın içərisindən çıxmış milli lider Heydər Əliyev tərəfindən həyata keçirildi. Heydər Əliyev bütün şüuru, idrakı, nəfəsi ilə milli bir şəxsiyyət idi. Bu onunla bir daha öz təsdiqini tapır ki, tarix boyu heç bir Azərbaycanlı hökmdann dilinə belə gətirmədiyi və Azərbay- cançılıq ideologiyasının tarixlərə qızıl hərflərlə yazılmalı olan belə bir kəlamını yadigar qoymuşdur: «gərək hər bir vətəndaş öz vətəninə görə, öz millətinə görə, öz xalşına görə, öz ana dilinə görə milli qürur hissi keçirsin, Azərbaycanlı olması ilə fəxr etsin».1 1 Xalq qəzeti, 28 poyabr, 1998-ci il. 51
Mübariz Yusifov 3. Şəxsiyyət azadlığı Nizaminin Azərbaycançılıq ideyalarının təcəssüm ündə şəxsiyyət azadlığı məsələləri apancı yerlərdən birini tutur. Şəxsiyyət azadlığı cəmiyyət azadlığının bünövrəsidir. Cəmiyyət həyatında azadlığın bərqərar olması üçün ilk növbədə insan özünün şəxsiyyət azadlığını dərk etməlidir. Şəxsiyyət azadlığı dərk olunmayınca cəmiyyət azadlığı barədə fikir və düşüncənin formalaşdırılması mümkün deyil dir. Fəlsəfi-məntiqi mənada «şəxsiyyət bütün mənəıi xassələ ri-zəkası, öz əməllərinə cavabdehlik hissi, fərdiliyi ləyaqəti, azadlığı və s. ilə birgə götürülmüş insandır; o elə insandır ki, müstəqil və işgüzar fəaliyyət subyekti olur».1 Nizami azad cəmiyyətin subyekti kimi formalaşmış insanda azadlığı başlıca bir vasitə hesab edir. Nizami şəxsiyyət azadlığını təsvir etdiyi bədii obrazlann milli mənsubiyyəti çərçivəsində məhdudlaşdırmır. Nizaminin qəhrəmanları və yaratdığı digər obrazlar və təsvir etdiyi hadisələr zahirən Azərbaycan mühitindən kənar olsa da Nizami onlan öz daxili keyfiyyətləri ilə Azərbaycanlaşdınr. Onlann xarakterini, düşüncəsini, mənəvi aləmini Azərbaycan mühitinə uyğunlaşdırır. Ona görə də orta əsrlər dövründə daim ictimai, sosial, mənəvi sıxıntıya məruz qalan Azər baycanlı insanlann azadlıq hüququnu özünə qaytarır. Real ictimai həyatda öz hüquq və azadlıqlarını bərpa edə bilməyən insanlann nümunəsində Azərbaycanlı övladlanna mənəvi azadlıq mühiti yaradırdı. Bu mənəvi azadlıq dövrün sıxıntılan içərisində əzab çəkən bütün Azərbaycanlı əhalinin arzusu və istəyi idi. Nizami bu mənəvi azadlığı təsvir etdiyi hadisə və obrazlann fonunda batini anlayışlar mühitinə daxil edirdi. Ni zami insan azadlığını zahirən o dərəcədə sadələşdirmir ki, oxucu ilk baxışda başa düşsün ki, bu məsələdə sənətkann rəğbət göstərdiyi etnik təbəqənin nümayəndələri nəzərdə 1 Yusif Rüstəmov. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, «Elm», 2004, s. 409. 52
tutulur. Bu Nizaminin fikirlərini bəsitləşdirərdi, azadlıq anlayışının mühitini daraldırdı, əsərin təkcə bədii dəyərini yox, həm də ictimai əhəmiyyətini azaldırdı. Digər tərəfdən, Nizaminin əhatəsində olduğu mühit onu qəbul etməzdi və Ni zami fikirləri əsrlərin qatı sərhədlərini keçə bilməzdi. Ancaq onu bilmək lazımdır ki, Nizami Azərbaycanlıdır, Azərbaycan lı olduğu üçün də bütün bəşəri şüur və azadlıqların da Azər baycanlılara şamil olunmasını istəyirdi. Nizaminin şəxsiyyət azadlığı ideyaları müxtəlif təbəqəli şəxsiyyət obrazlarına aid edilir. Ancaq məqsəd birdir. Məqsəd odur ki, azadlıq Azər baycan mühitinə şamil edilsin və Azərbaycan mühitində bəhrə versin. Bəzən Nizami azadlıq ideyaları haqqında öz düşüncələrini obrazlaşdırdıqda, hətta onu daxili, batini bir məna kimi ifadə etdiyini də gizlətmir. «Leyli və Məcnun» poemasında zahidin dilindən deyilən hekayətdə bunu aydın duymaq olur. Zahid insanlardan ayrılıb xaraba bir yerdə məskən salıb. Ancaq bunun özündə də bir hikmət var. Zahid niyə insanlardan ayrılır? Xarabada onu məşğul edən nə var axı? Məsələ bundadır ki, zahid əslində cəmiyyətdən yox, cəmiyyətin buxovlardından, sıxıntısından, mənəvi müflisliyin- dən qaçıb tənha guşədə öz fikir və düşüncələrinin azadlığında nəfəs alır. Hekayətdə deyilir: Bir gün adlı-sanlı şahlardan biri Gəzib dolaşırdı uzaq bir yeri Bir zahid evinə yetişdi o şah Zahid o dünyaya tutmuşdu pənah Şah heyrət etdi ki, nə üçün, nədən Xərabə olmuşdur zahidə məskən? Şah onun halından olcaq xəbərdar Zahidin yanma at çapırtdılar Qapıçı dedi ki, xəbər gətirsin. Dedi: «Ey dünyadan əlini üzən Neçin xoşlanırsan bu xərabədən? Burda nə yoldaşın, nə yeməyin var Neçin mağarada tutmusan qərar?
Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|