Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- 4. İctimai fikir azadlığı
- Nizamidə azərbaycançılıq
Mübariz Yusifov Şah dediyin ki var, tənəkdir, tənək, Kim uzaqsa ona ilişməyəcək. Y G. 2004, 57. Hökmdarlığın xeyirxahlığı içərisində gizlənən təhlükə qorxusunu Füzuli də poetik bir dillə ifadə etmişdir: Şəm qürbilə təfaxür qılma ey pərvanə kim Xirməni ömrün göyər bərqi-fənadən ənqərib F, I, 84, 6 (Ey pərvanə, şama yaxan olmaqla fəxr etmə, öyünmə ki, ömrünün xırmanı təsadüfi bir qığılcımdan yanıb kül olar; yəni dövrün hökmdarlarında o dərəcədə etibar yoxdur ki, daim onlara yaxın olmaqla öyünəsən. Bir fəna qığılcımdan ömrün puç olub gedər). Nizamidə şəxsiyyət azadlığı çox müxtəlif bədii üslub larla canlandırılır. Nizami sosial ədalət görmədiyi vətənində daim azadlıq və sərbəstlik ideyalarının baş tutmasını istəyirdi. Ancaq Nizami dövründə bu yox idi. Ona görə də böyük mütəfəkkir dünya şöhrətli əsərləri ilə öz azadlıq ideyalarını gələcək nəsillərə bədii təsvirlər vasitəsi ilə çatdırmağı özünə borc bilirdi.
Nizaminin əsərlərində ictimai fikir azadlığı da mühüm yer tutur. Nizami dövründə ictimai şüurun formalaşmasına real şərait mövcud deyildi. Ona görə də insanlar öz hüquq və azadlıqları haqqında sərbəst söz deyə bilmirdilər. Deyilən sözlər isə eşidilmirdi. İctimai fikir azadlığının mövcud olmadığı bir mərhələdə şahlar, hökmdarlar, ixtiyar sahibləri barədə xoşagəlməz söz danışanların sözünü ağzında qoymaq adi bir işə çevrilmişdi. Xalq elə bir acınacaqlı sosial həyat bu rulğanında idi ki, ictimai fikir və düşüncə azadlığı barəsində 62
özündə təsəvvür yaratmaq imkanlarından da məhrum olmuş du. Nizami dahi bir yaradıcı kimi buna münasibətsiz qala bil məzdi. Lakin açıq-açığına dövranın ədalətsizliyinə qarşı çıxıb dövranı dəyişdirmək qüvvəsində də deyildi. Çünki zaman qılınc zamanı idi. Nizami isə qələm adamı idi. Ancaq tarix qılıncla söz deyənləri arxada qoydu. Onların qılınc gücünə qurduğu dövran dəyişdi. Birindən digərinə keçdi. Nizaminin qələmlə yaratdıqları isə doqquz əsrdir ki, yaşayır və bundan sonra da uzun əsrlər boyu yaşayacaqdır. Əgər Nizami azad söz demək imkanı olmayan bir mərhələdə qələmə sarılmasa idi, bu qələm qılınca çevrilə bilməzdi. İctimai ədalətsizliyə qarşı çıxmaq Nizaminin özünü məhv edərdi. Bu halda Nizaminin və onun cəmiyyətinin qazancı nə ola bilərdi? İctimai ədalət haqqında deyilə biləcək və əsrlər boyu təsirini itirməyəcək ideyaların özünün itkisi. Ona görə də Nizami başqa, daha doğru yol seçdi. Özünün ictimai ədalət və fikir azadlığı barədəki ideya və düşüncələrini qələmin dili ilə zamanlara ərməğan etmək yoluna üstünlük verdi. Nizami bu fikirləri ya öz dilindən şahların tərifi ilə əlaqədar söyləyirdi və ya yaratdığı bədii obrazlar vasitəsi ilə çatdırırdı. Nizami özü sər bəst, maneəsiz şəkildə dövrün hökmdarlarını tərifləyir. Bu tə rifin içərisində isə ictimai fikir azadlığını təlqin edir. «Sirlər xəzinəsi» əsərinin «İslam padşahı Məlik Fəxrəddin Bəhram şah ibn Davuda öygü» hissəsində belə deyilir: Sən-ümid qaynağı Xızr, sən-İskəndər güclü şah «Məcəsti»ni şərh edən bilginlərə qibləgah! Xilqətin mehvəridir sultanımın qüdrəti Onun vəsfinə enmiş göydən məqsud ayəti Tək odur fələk tacın, Süleyman üzlüklü şah Üfüqlərin güvənci-Məlik Fəxrəddin ancaq. Davudluq iddiası eyləyərsə haqqı var Onda müğənni səsi, Süleyman sorağı var. Altı qübbə addımlar, yeddi qatda taxtı var Doqquz göyə hökmdar, Bəhram, ulu tacidar S X. 2004, s. 50. 63
Mübariz Yusifov Bu tərifnamənin başlanğıcında isə Nizami azad, sə rb ə st şəkildə, heç bir maneəsiz cəmiyyətdə ictimai fikir və düşüncə məhdudiyyətini öz adından bəyan edir: Yox əlimdən tutanım, ayağımı açanım Kölgənəm, üstündə bəs huma qanadın hanı? Ayağım bu torpağa batıb dərindən dərin Qollanmsa bağlanıb kəməndilə göylərin Mərdin ayaq tozuna başımı qurban dedim Bəzən ayağımla yox, dizlərimlə yeridim. S X. 2004, 49. Nizami «Əlimdən tutanım yoxdur», «Qollarım göylərin kəməndi ilə bağlanıb», «Ayağımla yox, dizlərimlə yeridim» deyirsə, bu onun harayıdır. Təkcə öz dövrünə yox, gələcəyə harayıdır. Həm də yalnız Nizaminin yox, Nizaminin cəmiyyə tinin harayıdır. Nizami öz əsərində bu ictimai fikri şaha tə rif içərisində yetirir. Dövrün ixtiyar sahibləri düşünə bilərlər ki, Nizami bu sözləri maddi ehtiyac ilə əlaqədar deyir. Ancaq Ni zami bu harayı ilə məzlum insanların, haqq-ədalət intizannda olan aşağı təbəqənin səsini öz səsinə qatıb ixtiyar sahiblərinin dərgahına çatdırırdı. «Xosrov və Şirin» əsərində Atabəy əbu Cəfər Məmməd Eldəgizi tərifləyir: O şahlar şahıdır, şərdən uzaqdır O qaşla baş kimi həm cüt, həm tacdır. Dövranın hakimi Atabəy bütün Kəsmişdir dünyadan kökünü zülmün Bir əbu Cəfərin səxasına bax! Mahmud tək Xorasan tutan olacaq! Nuru gün tək tutub bütün dünyanı Dostu əzizləyir, yıxır düşmanı X Ş, 2004, 37-38. 64
«Təzim kitabəsi» hissəsində isə belə deyir: Xoşbəxtdir cavanlıq mülkü səninlə Əlinlə bərkimiş bu aləm belə Dəmir qılıncınla dünyanı aldın Qızıl camla Cəmşid yerində qaldın. Dəmirin gücüylə dövlət yığaraq Yığdığın dövləti kefə qoy ancaq. Bu dünya fanidir, qalma eşyindən Bu mənim fikrimdir, özün bilərsən. X-Ş, 2004,41. Nizami çox böyük ustalıqla ictimai fikri təriflədiyi ixtiyar sahibinə çatdınr. Çatdırır ki, qoy düşünsün, xalqı düşünsün. O xalqı ki, ehtiyac içindədir. Gündəlik ruzisini əldə etməkdə zülmlər çəkir. Əldə etdiyini də şahın məmurlan onun kefi, eyşi üçün əllərindən alır. Bu əzab çəkən əhali kim olardı? Birinci növbədə, ixtiyarı, hüquq və azadlıqları ayaqlar altında tapdanan Azərbaycan cəmiyyəti. Ağalar cəmiyyətin qanmı sorurdu, Nizami isə onları sığallaya-sığallaya bu ağala rın ziddbəşər əməllərini Azərbaycan cəmiyyəti adından gələ cək nəsillərə ötürürdü. «Leyli və Məcnun»da Axsitan barədəki tərifdə deyilir: Sən şahlıq taxtının şahsuvansan Qaranın və ağın hökmdarısan Tac sahiblərinin başçısısan sən Şahlar ordusunun sərkərdəsisən Ey şahlar içində mütləq olan şah! Ey dünya xaqanı, böyük padşah! Şöhrətin tutmuşdur bütün mahalı Dinin və dövlətin sənsən çalalı. L-M, 2004, 38. Sonrakı misralarda isə onun israfçılığından, xalqın malı nı və sərvətini eşy-işrətə səpələnməsindən, ancaq milçəyi be- 65
Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|