Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- Nizamidə azərbaycançılıq
- 5. Anomaliya, mifik obraz və vətən sevgisi
- Nizamidə azorbaycançılıq
Mübariz Yusifov rəvayətlərlə ört-basdır etməyə çalışır. Nizami isə bu dəlillərin sübutsuz olduğunu göstərmək üçün İskəndəri Daranın qızı
öz dili ilə təklif edir. Bu o deməkdir ki, Nizami öz əsərini fars dilində yazmış
olsa da
onlara o dərəcədə rəğbət göstərməmişdir. İskəndəri isə türk idealına yaxın olan ədalətli bir şəxsiyyət kimi fərqləndirir. Bu məsələ barəsində Nizami tədqiqatçılarının pozitiv fikirlərini xüsusilə təqdirəlayiq hesab etmək lazımdır.1 İskəndərin Hindistana və Çinə səfərlərində döyüş səhnələri yoxdur. Çünki Hindistan və Çin hökmdarları İskəndərin ədaləti iliyindən məmnundurlar. Nizami çox vaxt hindlilər barədə «oğru», «qarətçi» kimi sözləri işlətsə də onlar İskəndərin ədalətini ədalətliliklə qarşıladığı üçündür ki, şair hind hökmdarından İskəndərə göndərilən bir hind gözəlini «türk» kimi təsvir edir: Türk şimalı idi o hindli afət Şaha hind elindən vermişdi cənnət Yox, hindli deyildi, o türk dilbəri Hindlitək çalırdı bu könülləri. O rumlu üzüylə, hindli diliylə Etmiş Rum şahını özünə kölə. İ, 1, 2004, 265-266. Çinə səfərində isə Çin xaqanı İskəndərin ədalətliliyini qəbul etdiyi üçün Nizami də onu türk gözündə görür: Madam ki, sülh ilə göyərər dilək Döyüşə at çapmaq daha nə gərək? Çin, Turan taxtını məndən istəsən Boynumu çəkmərəm bu itaətdən.
Daşqın bir sevinclə oldu kamiran. İ, I, 2004, 290-291. 1 Məmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan şairi Nizami. Bakı, «Azəməşr», 1991, s. 136-140. Məmməd Cəfər Cəfərov. Nizaminin fikir dünyası Bakı, «Yazıçı», 1982, s. 41-43.
Nizamidə azərbaycançılıq Nzami İskəndəri ədatəlliliyinə görə o dərəcədə ideallaşdırır ki, hətta, rusların Bərdəyə hücumu və buranı böyük dağıntılara məruz qoyması eramızın 944-cü ilində baş vermiş olsa da Nizami heç bir vaxt Azərbaycanda olmayan İskəndəri eranın o biri üzündən çıxarıb Bərdəyə gətirir. Nizami İskəndəri İranda müharibə meydanlarına cəlb etdiyi halda Azərbaycanda onu Nizaminin ana yurdunun bir guşəsi olan Bərdənin təcavüskardan müdafiəsinə cəlb edir. Tarixi mənbələrdə göstərildiyi kimi, 944-cü il Bərdə tarixinə ağır və müsibətli illərdən biri kimi daxil oldu. Gəmilərlə Xəzərdən Kür vasitəsi ilə Bərdəyə gələn ruslar şəhərin müdafiəsini təşkil etmiş Salari Mərzban ibn Məhəmmədin deyləmilər və yerli könüllülərdən ibarət birləşmiş qoşunun müqavimətini qıraraq şəhəri tutmuş,
onu talan etmiş, müqavimət göstərənləri qılıncdan keçirmiş, arvad-uşağı əsir almışdılar. Bərdə şəhərinin müqəddəratında həlledici rol oynamış bu faciə haqqında XI əsrin
əvvəllərində yaşamış
İbn Misqəveyih, XIII əsr tarixçisi ibn Əl-Əsir və başqaları məlumat vermişlər».1 Nizami İskəndərin ruslarla döyüşünün sonunu belə təsvir edir: Çox can, baş itirən qırmızı ruslar Qırmızı rəngini itirdi naçar Ruslardan, Burtasın aslanlarından Əsir düşdü yüz min qılınc oynadan Qalanlar yem oldu ac qılınclara Fitnəyə ölümdən başqa yox çara İskəndər düşmənə çalınca zəfər İşləri oldu şux, lövhədən dilbər Endi öz atından «zəfərdir» deyə Bildi ki, qovuşmuş bütün diləyə 1 Azərbaycan tarixi. II cild, Bakı, «Elm», 2007, s. 225-226. Mübariz Yusifov Üz sürtdü torpağa, dedi: «Ey rəhbər» Mən qara torpağam səndədir zəfər» Dedi: «haqq vermiş bu böyük zəfəri» Yoxsula payladı xəzinələri. Göründüyü kimi, Nizami İskəndəri haqqın, ədalətin bayraqdan, Nizami yurdunun və Nizami xalqının himayədan kimi rəğbətlə, məhəbbətlə, ehtiramla təsvir edir. Ruslar haqqında işlətdiyi «qırmızı ruslar» ifadəsindəki «qırmızı» sözü rəmzdir. Bunun mənası «qanlı», «qantökən», «cəllad», «qaniçən» şəklində başa düşülməlidir. Görünür, ruslann törətdiyi qırğınlar o qədər dəhşətli imiş ki, Nizami «rus» adını «qırmızı rus», «qırmızı ruslar» ifadələrində işlədir.
Nizaminin əsərlərində oxucu bəzi anomaliyalarla, həmçinin, mifik obrazlann zənginliyi ilə qarşılaşır. Əlbəttə ki, bədii əsərdə anomaliyalann mövcudluğu onun müəllifi üçün nöqsanlı sayılmamalıdır. Tarixi obrazlann, tarixi hadisələrin yerinin və vaxtının dəyişdirilməsi anaxronizm də hesab edilməməlidir. Çünki bədii əsər tarixi məlumatlan çatdıran mənbə deyildir. Bədii əsərin vəzifəsi bədii obrazlann canlandınlmasından ibarətdir. Bədii əsərdə tarixilikdən fərqli olaraq sərbəstliyə yol verilir. Bunun nəticəsidir ki, bədii əsərlərdə mifoloji obrazların, əfsanələrin, tarixi hadisələrin təfəkkür tipologiyası ilə
əlaqələndirilməsi imkanları mövcuddur. Bu mənada Nizaminin əsərlərinin misli-bərabəri yoxdur. Nizaminin əsərlərində anomaliya təsəvvürü yaradan və mifologi kontekstdə təsvir edilən bütün hadisələr ancaq və ancaq milliliyə xidmət edir. Məsələn, İskəndərin Bərdə hökmdan Nüşabənin köməyinə gəlməsi və ruslan məğlub edərək Nüşabəni əsrilikdən xilas etməsi səhnəsi baş verən hadisələrin tarixi ilə uyğun gəlmir. Məmməd Əmin Rəsulzadənin qeyd etdiyinə görə İskəndərin «at sürdüyü» hər bir ölkə abad olmuş, hər tərəfə 130
Nizamidə azorbaycançılıq ədalət yayılmışdır. Nizami sənət baxımından olduğu kimi, hikmət nöqteyi-nəzərindən də «iskəndərliyi» idealizə etmişdir. Bu yolla o, bəzən anarxronizmə də yol vermişdir. Məsələn, İsknədəri bir müsəlman kimi Kəbə ziyarətinə gətirmiş, bir türk və ya qafqazlı kimi onu ruslarla vuruşdurmuş, Bərdə
hökmdarı gözəl
Nüşabəni «ms
vəhşilərinin əsarətindən» onun əli ilə qurtarmışdır».1 İskəndərin dövrü eradan üç əsr əvvəlki tarixə aiddir. Bərdə döyüşü isə eranın 944-cü ilində baş vermişdir. Bədiiləşdirmə üçün bu zaman fərqi şərt deyildir. Əsas məsələ burada Nizaminin vətənpərvərlik duyğusu, vətən sevgisidir ki, şair bunu bədiiləşdirmə ilə ifadə etmişdir. Ona qalmış olsa, tarixdə heç Nüşabə hakimiyyəti də yoxdur. Böyük sənətkarın vətənpərvərlik və vətəndaşlıq borcu o olmuşdur ki, Azərbaycanın qədim və zəngin guşələrinin birində müstəqil, azad, xoşbəxt, firavan bir ölkənin mövcudluğunu bədii dillə tarixiləşdirmişdir. Bu olduqca təqdirəlayiqdir və Nizami tədqiqatçıları da bu təqdirəlayiq motivin heç vaxt ziddinə getməmiş, onu bir daha təqdir etmişlər. Lap Nizaminin öz dili ilə desək, Çox incəlik gəzsək axtarsaq yəni Yalana aparar sözün yüyəni. Yazdığım sözlərə verməsəm zivər Yenilik verməz o köhnə nəğmələr. Qələmə gərəkdir elə söz almaq Şüurdan, ağıldan olmasın uzaq Parlaq inci kimi düzülən sözlər Ağıla sığmazsa, yalana bənzər Doğruya azacıq bənzəyən yalan Yaxşıdır yalana bənzər doğrudan. İ, I, 2004, 57. 1 Məmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan şairi Nizami. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1991, s. 130-131. Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|