Mübariz Yusifov
İskəndərin zülmətdə dirilik suyu axtarması hadisəsi də
miflə bağlıdır. Müqəddəs Quranda göstərilir ki, «Hər bir kəs
(canlı) ölümü dadacaqdır». (Ali imran (3), 185); «Harada
olursunuz olun, hətta uca (möhkəm) qalalar içərisində olsanız
belə, ölüm sizi haqlayacaq» (Nisa, (4), 183); «Allah sizi
yaratmışdır, sonra da (əcəliniz çatanda) öldürücəkdir» (Nəhl
(16), 70).
Əlbəttə ki, Nizami bir müsəlman kimi bu Quran ayələri
ilə tanış olmuşdur. Onda nə üçün İskəndəri zülmətə dirilik
suyu ardınca yollayır? İskəndərin iştirak etdiyi bir məclisdə
dünyagörmüş qocalardan biri şaha deyəndə ki;
Yaşamaq istəsən dünya uzunu
Get keçirt əlinə həyat suyunu-
İ, I, 2004, 372.
Nizami belə deyir:
Bu sözdən utandı məclis qaldı mat
Qaranlıq bir yerdə olurmu həyat?
İ, I, 2004, 372-373.
Bəs nə üçün Nizami dirilik suyu axtanr və sonra da
dirilik suyu tapmayan qəhrəmanını məyus edir? Çünki İslama
qədərki dövrdə və hətta Nizami dövründə belə əbədi həyata
qovuşmaq arzusu ilə yaşayan, axtarışlar aparan böyük
şəxsiyyətlər, dövlət başçıları, igidlər, sərkərdələr olmuşdur.
Nizami İskəndər kimi böyük bir hökmdan dirilik suyu ardınca
göndərib sonra məyus etməsi ilə onu təsəvvürlərdə
canlandırmaq istəyirdi ki, həyat Allahın əlindədir. O yaradır,
o öldürür. Sonra da dirildir. İnsan özü özünü daim diri
saxlamaq
qüdrətinə
malik
deyildir.
Nizami
İskəndər
hadisəsini sadəcə ibrət kimi qələmə almışdır. Diri qalmaq
ideyası
daim
əzablar içində,
çətinliklərin zülmətində
çabalayan xalqın arzusu idi ki, insanlar nə zamansa bu
məhrumiyyətlərdən
xilas
olacaqlanna
ümid
yollan
132 -rw w o*
Nizamidə azərbaycançılıq
axtanrdılar. Nizaminin cəmiyyəti əzab içində idi və bu
cəmiyyət əzablı həyatdan can qurtarmaq yolunu ölməz həyata
qovuşmada axtanrdı. Ancaq Nizaminin qəhrəmanı bu
nəticəyə gəlir ki, əbədi həyat cismani həyat deyil, mənəvi
həyatdır. Yəni bu dünyada yaxşı əməl qoyan insanlar ölüb
torpağa qarışsa da onlann yaxşı əməlləri zaman keçdikcə
yaşayacaqdır.
Müqəddəs «Quran»da
da
göstərilir ki,
insanlann mükafat və cəzalan onlann əməllərinə görədir:
«Hər kəs üçün etdiyi əməllərə görə dərəcələr (müxtəlif
mükafatlar və cəzalar) vardır. Rəbbin onların nə etdiklərindən
qafil deyildir» (Ənam (6), 132); «İman gətirib yaxşı ilər
görənləri etdikləri əməllər müqabilində qonaq qalacaqlan
(sakin olacaqlan) məva cənnətləri gözləyir» (Səcdə (32), 19).
Bunlar zülmün müqabilində cismani həyata qovuşmaq
xülyasına Nizaminin ibrətli cavabı idi. Bu cavabın bir hikməti
o idi ki, Nizami insanları xoş əməllərə, hökmdarları və ixtiyar
sahiblərini ədalətliliyə səsləyir. Bununla istəyirdi ki, onun ana
yurdunda əmin-amanlıq olsun, sülh olsun, ədalətlilik və
xoşbəxtlilik olsun. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nizaminin
öz qəhrəmanını bilinməz yollarda, qaranlıqlarda əbədiyyət
axtarışına
göndərməsi,
bu
hadisələrin
kökü,
birbaşa
ümumtürk inamı fonundakı Azərbaycan mifoloji təfəkkürü ilə
bağlı olmuşdur.
Azərbaycan mifik təfəkküründə su həyatdır, su
əbədiyyətdir, su təmizlikdir, sirli yuxuları suya danışarlar və
s. Su mifi ilə əlaqədar Azərbaycan folklorunda aşağıdakı kimi
hikmətli sözlər də formalaşmışdır: «Su axdığı yerdən bir də
axar», «Su başdan bulanar», «Su kiçiyindir, yol böyüyün»,
«Su girdi qaba, oldu içməli», «Su murdarlıq götürməz»,
«Suyun lal axanı, adamın yerə baxanı», «Aydan arı, sudan
duru» və s.
Xəlil Əliyevin nüfık təfəkkürə aid tədqiqatında maraqlı
bir məqam qeyd olunur: «Mifologiyamızda türklərin yeraltı
çaylarla üzüb axirətə qovuşmaq inancı və inancla bağlı
Taqımasad tanrı obrazı
(yunanlarda Paseydon) olmuşdur.
Mübariz Yusifov
Qədim Kurqanlardan, tapılan gəmi modelləri də bunu sübut
edir».1
Su mifi Azərbaycan folklorunda da xatırlanır. «Kitabi-
Dədə Qorqud»da Qazan xanın su ilə xəbərləşməsi,
«Koroğlu»da Koroğlunun Qoşabulağa insana sağlamlıq və
qüvvət gətirən su ardınca getməsi hadisələri Azərbaycan etnik
təfəkküründə özünə yer tutmuş su mifi ilə bağlıdır. Görünür,
Nizami
İskəndəri
dirilik
suyu
arxasınca
göndərəndə
Azərbaycan mifologiyasmdakı su anlayışı əsas götürülmüşdür.
Nizami «İskəndəmamə»də İskəndəri peyğəmbərlik
zirvəsinə qaldırır. Ancaq, əslində İskəndər peyğəmbər
olmayıb, tarixdə böyük hökmdar, fateh kimi tanmır.
İskəndərin peyğəmbərlik məqamının inandırıcı olması üçün
K əh f (18) surəsinin 83-98-ci ayələrindəki Zülqəmeyi adından
və xalq arasında yayılmış «İskəndər Zülqəmeyin» və
«İskəndərin buynuzu var» kimi mifik obrazlaşmadan istifadə
edilmişdir. «İskəndəmamə» əsərində də «Buynuzlu İskəndər»
epitetinə işarə edilir:
Gözəl söz nəqqaşı məharət ilə
İskəndər adını nəqş etmiş belə:
«İki qəm sahibi» qoymuş namını
Çünki Şərqdən, Qərbdən almış kamını.
Deyirlər görübmüş bir belə röya
Gündən iki qəmi alıbmış guya
İ, I, 2004,41.
Aydın məsələdir ki, Nizami zülmətdə dirilik suyu
məsələsinin və hətta, İskəndərin peyğəmbərlik məqamının
təsvirində K əh f (18) surəsinin 83-98-ci ayələrindəki əhvalata
və «Buynuzlu İskəndər» mifinə istinad etmişdir. Məlumdur
ki, K əhf surəsindəki «Zülqəmeyn» peyğəmbər olsa da o
İskəndər deyildir. Onda nə üçün Nizami belə bir yanlışlığa yol
1
Xəlil Əliyev. «Kəlilə və Dimnə» kimə-hindlilərə, yoxsa türklərə məxsusdur?».
«Kredo» qəzeti, 3 dekabr 2011-ci il, s. 11.
Nizamido azərbaycançılıq
verir? Qeyd etməliyik ki, Nizami bədii sənət ustasıdır,
epizodların canlı, təsiredici alınması üçün bədii təxəyyülünün
gücünü istənilən səmtə yönəldə bilir. Onun belə bir epizodda
İskəndəri Zülqəmeyn etməsinin səbəbi odur ki, Nizami öz
qəhrəmanını Azərbaycan mifologiyasının dərinliklərinə çəkib
aparsın və öz doğma vətəninin milli-mənəvi
irsinin
yaşadılması naminə dünyada məşhur olan bir şəxsiyyəti
ideallaşdıraraq onu, bir növ, bəşəriyyətə Azərbaycanlı
mənəviyyatında, Azərbaycanlı libasında göstərə bilsin. Hər
ikisinə Nizami nail olur. Birincisi, su mifinin Azərbaycan
etnik təfəkkürü ilə bağlı məqamları çoxdur. İkincisi,
İskəndərin buynuzlu təsəvvür edilməsi türk xalqlarında, o
cümlədən, Azərbaycan mifik təfəkküründə iri buynuzları olan
öküzün bir totem kimi qəbul edilməsi ilə bağlıdır. Tədqiqatçı
Xəlil Əliyev də Zülqəmeyn (iki buynuzlu) adından bəhs
edərkən öküz adının Azərbaycan etnik təfəkküründə mifik bir
obraz kimi formalaşdığını qeyd edir».1
Nizaminin poemalarının Xəmsə (beşlik) adı altında
toplanması da türk xalqlarına, o cümlədən, Azərbaycanlılara
aid
mifik
obrazlaşdırma
ilə
bağlıdır.
Nizami
bütün
əsərlərində, bu əsərlərdəki epizodlarda və hətta, əsərlərinin
toplu adında belə türk etnosuna, Azərbaycana aid mifik
obrazlardan istifadə etmişdir. «Xəmsə»nin (beşlik) ümutürk
mifoloji təməli qədim türklərin beş qəbilə və tayfa birliyindən
təşkil olunması ilə bağlıdır. Türklərdə beş qəbilə-tayfa
birliyini Lev Qumilyov aşağıdakı kimi izah edir: «Tobalıların
Şimali Çinin fəthi zamanı məğlub etdikləri tayfaların
içərisində «beş yüz Aşina ailəsi»də var. Bu «beş yüz ailə» IV
əsrdə hunların və çinlilərin aldıqları Şensi əyalətinin qərb
hissəsində
məskunlaşan
müxtəlif tayfaların
qaynayıb-
qanşmasından yaranmışdı. («Beş yüz ailə» anlayışını çinlilər u
-xu-yəni «beş barbar tayfa» adlandırırdılar). 439-cu ildə
tobalar hunlara qalib gələrək Xesini Vey imperiyasına
Xəlil Əliyev. «Kəlilə və Dimnə» kimə-hindlilərə, yoxsa türklərə məxsusdur?».
«Kredo» qəzeti, 3 dekabr 2011-ci il, s. 11.