Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- Nizamidə azərbaycançılıq
Mübariz Yusifov (Ey peyğəmbər, Adəm əvvəlcə sənin torpağını (səri- keyini) verib cənnəti alıb. Mələklərin tənəsini eşidib (eşidib ki, Allah Adəmi ona görə yaradıb ki, onun nəslindən Məhəmməd yaransın) peşiman olub (yer üzünə qayıdıb). Namaz qılanda da insanlar torpağı öpürlər. Çünki torpaq Məhəmmədin adınadır və Allah xeyir-bərəkəti torpağa verib. Nizami də torpağın müqəddəsliyini belə tərənnüm edir: Bir az xəfif dəysəydi qəmzəsinin oxları Can düşüb qədəminə öpərdi torpaqları. S-X, 2004, 84. Dedim: bir-iki aya şahın hüzurunda mən Yeröpmə adətini təzələrəm ürəkdən S-X, 2004, 56. Nizami əsərlərində dövrün şahlarını, hökmdarlarım tərif edir. Doğrudanmı şahların, hökmdarların hamısı tərifəlayiqdir? Doğrudanmı onlar haqq-ədalətin bərqərar olunması üçün fədakarlıq göstərirlər? Əlbəttə ki, belə deyildir. Ancaq Nizami onları tərif edir. Ona görə ki, insanlar həmişə ixtiyar sahiblərindən ümid gözləyir. Nizami onları ona görə ideallaşdırır ki, ədaləti bərqərar etmək onların əlindədir, firavanlıq onlara daha yaxındır. Dövrün hökmdarlan ibrət götürsün, cəmiyyət həyatında yaxşılığa doğru bir addım ata bilsin. Diqqət
yetirilsə, Nizaminin hökmdarlara aid
təriflərində sanki fərq yoxdur. Çünki hökmdarların özündə fərqləndiricilik çox deyildir. Nizamidə tərbiyə daha çox ictimai xarakter daşıyır. Tərbiyə öyüd-nəsihət ruhunda olsa belə, real həyati hadisələrlə əsaslandırılmış qaydada çatdırılır: Dilini saxlayanlar nə dolaşır, nə çaşır Hürmək yalnız qudurğan köpəklərə yaraşır. Heç bir kəsə güvənmə, açıq deyim qoy sənə Hətta, öz kölgəni də yaxın bilmə özünə
Rahatlığın pəhnidir bu öyüdün mənası Dilin ucundan gəlir canın-başın bəlası. S-X, 2004, 190. Nizami oğlu Məhəmmədə öyüd-nəsihət verəndə onu xeyirxah işlərə dəvət edir. Zəhmətə, əməyə, çalışqanlığa çağırır. İnsanlarla davranışında mehribanlığa, iş görəndə ağılla düşünüb nəticəsini əvvəldən duymağa sövq edir. Sanki təkcə öz oğluna yox, bütün Azərbaycanlı balalarına əxlaq, mədəniyyət, mərifət öyrədir: Sən ey on dörd yaşlım, hər elmə yetkin! Gözündə əksi var iki aləmin! Qəflətdə oyanma, qeyrət vaxtıdır, İndi hünər vaxtı, şöhrət vaxtıdır. Ucalmaq istəsən bir kamala çat Kamala ehtiram göstərər həyat Səadət kamalla yetişir başa Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa. Öz adına layiq işlər gör ki, sən Axırda utanma xəcalətindən. L-M, 2004, 51. «Leyli və Məcnun»da Məcnunun atasının Məcnuna nəsihəti, Məcnunun atasına cavabı
böyüklük-kiçiklik ehtiramının nümunəsidir. Məcnunun atası ilə Leylinin atası arasında gedən söhbətin nəticəsi baş tutmasa belə həmin söhbət qarşılıqlı ehtiramın nümunəsinə çevrilir. Leylinin atasının cavabı bu olur ki, «Oğlun ərköyünlük edir. Sən dua et ki,
o ağıllansın, sonra məhəbbətdən söhbət açmaq
mümkündür». «Xosrov və Şirin»də Məhbinbanunun Şirinə öyüd verməsi, Şirinin həmin nəsihətə əməl edərək Xosrovla evlənmək şərtinin kəbinlə həll olunmasına tələb qoyması, Xosrovun atasının incidilmiş kənd adamı barəsində ədalətli qərar çıxarması və oğlunu tənbeh etməsi bütövlükdə 141
Mübariz Yusifov Nizaminin Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi əxlaqi- etik normalardır. Nizami «İskəndəmamə»də İskəndərin qıpçaq çölündəki insanların adət-ənələlərinin və geyimlərinin əxlaqi-etik normalara uyğunlaşdırmasım təqdir edir. Qadınların açıq- saçıqlığmın islam etiketlərinə uyğun gəlməməsi Nizamini narahat edir. Onların adət-ənənələrində dəyişiklik edilməsini İskəndərin vasitəsi ilə yerinə yetirir. Əlbəttə ki, Nizami öz dövrünün islami əxlaq normalarını təqdir edirdi. Hərçənd Şəkər haqqında söhbət gedəndə onun açıq-saçıq olmasına baxmayaraq ismətli bir qadm kimi yaşadığını da nəzərdən qaçırmır. Ancaq hər halda, öz cəmiyyətində qadının açıq- saçıqlığım təqdir etmir və bunun fəsadlar yarada biləcəyindən ehtiyatlanırdı. Həm də «Quran»dakı Nur (24) ayəsinin 31 -ci ayəsinə etimadı da nəzərə alırdı: «Mömin qadınlara de ki, gözlərini haram buyrulmuş şeylərdən çevirsələr, ayıb yerlərini qorusunlar, öz-özlüyündə görünən (əl, uz) istisna olmaqla, zinətlərini (baş, boyun, boğaz, qol, ayaq və s. naməhrəmə) göstərməsinlər». İskəndərin qıpçaq çölündə qadm heykəlini örtülü düzəltdirməsi, eyni zamanda, Şirinin başı örtülü təsvir edilməsi Nizaminin qadm ismətinin qorunması barəsindəki idealına uyğun verilmişdir: Bu zindana bənzər dünyada ancaq Qardaşı qızıdır gözündə çıraq Sanki bir pəridir, pəri yox, bir Ay Qəhrəman bir qızdır, başda kələğay X-Ş, 2004, 64. Nizami,
həmçinin, əxlaqi-etik baxımdan islam
qaydalarına olduqca ehtiramla yanaşır. İslam etiketlərinin qorunmasını və onlara riayət olunmasını təqdir edir. «Xosrov və Şirin»də Şirinin dili ilə Xosrova öyüd verilir ki, İslama rəğbətlə yanaşmağı özünə borc bilsin, hərçənd, Xosrov dövründə İslam hələ cəmiyyətdə yox idi. İran isə atəşpərəst
idi. Nizami islamı o dövrə aparıb çıxarmaqla əslində bu dinin doğru din olduğunu öz dövründəkilərə təbliğ edirdi, özündən sonrakılara isə təlqin edirdi. Məhəmməd Peyğəmbər Xosrovun yuxusuna girib onu islama dəvət etdikdə Xosrov qəbul etmək istəmir. Peyğəmbər isə onu qamçı ilə vurur. Nizami də deyir ki, Xosrov səltənətinin dağılmasının əsas səbəblərindən biri bu idi: Bir gecə Ay yerə gümüş tökürdi, Xosrov Mustafanı yuxuda gördü. Yumşaqlıqla dedi: «Ey comərd, gəl sən İslamı qəbul ct, qayıt küfrdən» «Başımı,-söylədi, Xosrov-kəssələr Dönmərəm yolundan ölənə qədər» Atlı ona baxıb bir qədər durdu Gedəndə Xosrova bir qamçı vurdu X-Ş, 2004, 343. Şirin də Xosrova öyüd verərkən deyir: Ərəbin diniylə oynama, ey şah O din haqq bir dindir, böyükdür Allah. X-Ş, 2004, 322. İslamın əxlaqi-etik normaları Azərbaycan xalqının milli-mənəvi etiketi kimi əsrlərlə yaşayır və ən yaxşı ənənələr Azərbaycançılıq dünyagörüşünü, Azərbaycançılıq ideyalarını zənginləşdirir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının ictimai şüurunda kök salmış islam əxlaqi-etik normaları ilə əlaqədar deyir: «Milli-mənəvi dəyərləri olmayan millət həqiqi millət, həqiqi xalq ola bilməz. Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin ən əsası bizim müqəddəs kitabımız Qurani-Şərifdə öz əksini Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|