Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizamidə azərbaycançılıq
- Mübariz Yusifov
Mübariz Yusifov Ermənistam deyil, eləcə də keçmiş Albaniya və İberiya ərazi lərini də birləşdirirdi. Yeni ərəb inzibati termininin yuxanda adı çəkilən ölkələrə də şamil edilməsi Bizans imperatoru I Yustinianm (527-565) islahatlan nəticəsində VI əsrin ortalannda yaranmış Bizans Ermənistanı inzibati vahidinin adı ilə bağlı idi. Ərəblərəqədərki / inzibati qurumundan miras qalmış «Ərəb Ərminiyəsi» inzibati adının yaranmasına başqa obyektiv səbəblər də təsir edib: əvvəla, ərəblər hələ Azər baycan torpaqlanna qədəm basmamış, artıq, 639-640-cı illər də Mesopotamiya yürüşü zamanı Bizansın tabeliyində olan er məni torpaqlarını ələ keçirmiş, ikincisi isə ərəb işğal zonasını idarə edən canişinin qərargahını ermənilərin baş şəhəri Dəbil- də - Dvində yerləşdirmişdilər. Təbii ki, özlərindən əvvəlki bizans inzibati idarə sisteminə varis çıxmış ərəblər başqa yerdə olduğu kimi, burada da köhnə dövrə aid «Ərminiyə» adını saxlamışdılar. O da təbiidir ki, işğal prosesində əllərinə keçən yeni həmhüdud yerləri də onlar artıq tabeliklərində olan zonaya qatmış, bir bölgədə yerləşən bu torpaqları «Ərminiyə» adlandırmış, bütün Cənubi Qafqazdakı işğal zonasının idarəsini Dəbildə oturan ərəb canişininə-amilinə həvalə etmişdilər. Bu obyektiv səbəblərlə yanaşı qədim kitablardan faydalanan erkən ərəb müəlliflərinin (İbn Xordadbeh, İbn əl-Fəqir və b.) islamaqədərki siryani xristian ədəbiyyatından istifadə etmələri də
mümkündür, bu
ədəbiyatdan olan məlumata görə Qurcan (Gürcüstan) və Aran (Albaniya) hələ ərəblərəqədərki dövrdə «Ermənistanda olan torpaqlar» adlanırdı. VII əsrin axırlarında ərəblərlə əks cəhətdə olan Bizansa qarşı ideoloji müharibədə erməni din xadimlərinin etdikləri xidmət müqabilində xəlifənin göstərdiyi iltifat və yürütdüyü qərəzli siyasət
bu inzibati adm bir qədər
də möhkəmlənməsinə səbəb oldu. (Açıq-aydın görünür ki, ermənilərin ikiüzlülüyü, xəyanətkarlığı, hər gələnin qarşısın da qulluq etməyə və satqınlığa mcylliliyi hələ qədimlərdən bəri davam edən milli-psixoloji bir etiket olmuşdur). Belə bir qərəzli siyasətin nəticəsidir ki, sasanilər dövründə Xəzəryanı 14
İran vilayətləri ilə yanaşı bütün Cənubi Qafqaz vilayətlərini özündə birləşdirən inzitabi Adurbadaqan-Azərbaycan adı ərəb hakimiyyətinin ilk • dövründə Xilafətin yalnız Cənubi Qafqazda işğal etdiyi yerlərə verilən inzibati Ərməniyə adı ilə əvəz olundu.1 Bu cür inzibati ərazi bölgüsü Nizami vaxtında da davam etdiyi üçündür ki, onun əsərlərində də müəyyən hadisələrlə əlaqədar «Ərmən» və «Ərməniyyə» adlarından istifadəyə rast gəlmək olur. Tarixi məlumatlarda bu inzibati adla əlaqədar belə bir fikir də diqqətə çatdırılır ki, VI əsrdə imperator I Yustinanın Qərbi Ermənistanda, yəni coğrafi baxımdan Ərəb Ərməniyəsindən fərqlənən yerdə həyata keçirdiyi bu inzibati bölgü (o cümlədən, bu bölgünün daha kiçik vahidləri olan I-IV Bizans Ermənistanı adları) yalnız bilavasitə ermənilərin yaşadıqları əraziyə aid idisə «Ərəb Ərməniyəsi» vilayətləri indiki azərbaycanlıların, gürcülərin, ləzgilərin və başqalarının yaşadıqları və ermənilərə dəxli olmayan Cənubi Qafqaz torpaqlarım əhatə edirdi. Vaxtilə Bizansın tabeliyində olan erməni torpaqları kimi ənənəvi olaraq onlar da I-IV Ərminiyə adı ilə dörd hissəyə bölünürdü.1 2 Görünür Nizami «Xosrov və Şirin», «İskəndəmamə» poemalarında «Ərmən»lə «Ərməniyə» adlarını işlədərkən Xosrov və İskəndər dövrünün inzibati bölgüsünə yox, məhz ərəblər vaxtındakı inzibati bölgüyə əsaslanmışdı. Ancaq həmin torpaqlardakı hökmdarların mənşəcə Azərbaycanlı olduğunu qələmə almaqla Nizami gələcək nəsillərə bildirirdi ki, o torpaqlarda ermənilərə aid adın göstərilməsinə baxmayaraq erməni hakimiyyəti olmamışdı. Bu, əlbəttə ki, tarixi bir həqiqətdir və Nizami oxucuları bunlara diqqətlə yanaşmalı, onlara Nizami baxımından qiymət verməlidirlər. Aydındır ki, ərəblər dövründə apanlan belə bir namunasib bölgüdə erməni hiyləgərliyi əsas prinsip olmuşdur. Çünki həmin bölgü heç bir reallığı əks etdirmir. Bu mənada ki, hələ indi ermənilərin kompakt yaşadığı ərazidə heç iki milyon 1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. Yeddi cilddə, II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 196-197. 2 Yenə orada, s. 197. 15
Mübariz Yusifov erməni yoxdur. (Əksəriyyəti də dolanışıq və rahatlıq üzündən xarici ölkələrə miqrasiya etmişlər). Necə ola bilər ki, ərəblər dövründə mövcud olan bir ovuc erməni mənbələrdə gös tərilən böyük əraziyə yayılmış olsunlar. Buradan görünür ki, «Ərmən» və ya «Ərməniyə» adlan həmin ərazilərdə yaşayan etnik təbəqəni düzgün adlandırmır. Tarixi
mənbələrdə göstərilən bu məlumatlar inandırıcıdır görünə bilər ki, onlar Xilafət qoşunlannın ələ keçirdikləri və müəyyən inzibati bölgü daxilində öz köhnə adlarını saxlayan ərazilər barədəki erkən ərəb mənbələrinə məxsusdur. Maraqlı burasıdır ki, ərəblərəqədərki Bizans inzi- tabi bölgüsü haqqında ətraflı məlumat verən sinxron erməni mənbələri ərəblərin bu inzibati bölgüsü haqqında heç bir məlumat vermir. Çox güman ki, bu «məlumatsızlıq» bütün bölgə
ərazisinin süni
şəkildə «Ərməniyə» adı ilə
birləşdirilməsindən irəli gəlirdi. Məhz buna görə də bu dövr haqqında məlumat verən ərəb mənbələri erməni torpaqları ilə birlikdə ermənilərə aid olmayan qonşu torpaqları da əhatə edən «Ərminiyə» inzibati vahidi ilə yanaşı ərəblərəqədərki Sasani inzibati vahidi «Azərbaycanın» (Adurbadaqanm) da adını çəkirlər. Beləliklə, ərəblər dövründə «Ərminiyə» ərazi ləri barədə ərəblərin özlərinin təqdim etdiyi məlumatlara görə həmin ərazilər aşağıdakı kimi bölünürdü: I Ərminiyə bölgüsünə ərəblərin Arran adi andırdı ql an qədim Albaniya torpaqları və 644-cü ildən 1122-ci ilədək müsəlmanların tabeliyində olan Tiflis və onun ətrafları daxil edilirdi. II Ərminiyə adlandırdıqları hissəyə ərəb inzibati hakim dairələri Cürzanı (Gürcüstanın bir hissəsini), Tiflis yaxınlığında Kür çayı sahilində yerləşən Suğdəbil şəhərini, Dərbəndin yaxınlığındakı Bab Feyruz Qubad şəhərini, eləcə də Lanz vilayətini daxil edirdilər. III-IV ərəb Ərminiyəsi isə ermənilərin Dəbildən Şim- şatadək yaşadıqları yerləri əhatə edirdi. Beləliklə, Xilafətin Cənubi Qafqazdakı I və II Ərminiyə inzibati bölgüləri şimalda Tiflis və Dərbənddən Cənubda Araz çaymadək, qərbdə Kiçik 16
Qafqaz dağlanndan tutmuş şərqdə Xəzər dənizinədək olan sa- sahəni əhatə edir və əsasən, ərəblərin Arran adlandırdıqları qədim Albaniya torpaqlarını özündə birləşdirirdi.1 Ərəblər dövründə elmin inkişafı ilə bağlı bir çox əsərlər, tədqiqatlar, şərhlər də meydana çıxmışdı. Bu əsərlər ərəb dilində yazılmasına baxmayaraq Azərbaycan intellektinin formalaşmasına da güclü təsir edirdi. Doğrudur, ərəb dilində yazan alimlərin, mütəfəkkirlərin içərisində Azərbaycan mənşəli intellektlər də az olmamışdı. Ancaq demək olmaz ki, həmin intellektlər Azərbaycan ictimai
şüurunun formalaşmasına öz təsirini göstərə bilirdi. Əlbəttə ki, belə olmamışdı və onu gözləmək də əbəs işdir. Çünki həmin əsərlərin və tədqiqatların içərisində Azərbaycanlı intellektinin, Azərbaycanlı təfəkkürünün öz xüsusi çəkisi olsa da onlar bütövlükdə ərəb dünyasının elmi potensialının inkişafına, ərəb ictimai şüurunun təkamülünə və ərəb dili normalarının inkişafına xidmət edirdi. Mümkündür ki, o zaman yaranan əsərlərin məzmununda Azərbaycançılıq ideyalarının izləri mövcud olsun. Lakin bu ideyalar, əvvəla, açıq-aşkar verilə bilməzdi. Onların ifadə olunması üçün xüsu si rəmzlərdən istifadə edilə bilərdi ki, bunu da əlbəttə, anla maq çətin idi. Bu çətinlik isə Azərbaycançılıq ideyalarının təbliğ edilməsi işində çox ciddi bir maneə olardı. Digər tərəfi, dövrün elmi ədəbiyyatı, elmi fikir və mülahizələri birbaşa islam təbliğatı, islam mədəniyyəti və islam fəlsəfəsi bazasında həyata keçirilirdi. Həmin əsərlərdə texniki tərəqqi və kəşflər haqqında irəliyə doğru nəinki bir addım, heç bir qarış da hərəkət baş verməsi görünmürdü. Milli ictimai şüur çox zaman, fanatizmdə, ağılın, təfəkkürün kütləşdirilməsinə yönəlmiş fəlsəfi cərəyanların cəfəngiyat bataqlığında itib- batırdı.
Tarixi məlumatlarda göstərilir ki, «Xəlifə Əbdülməlikin (688-705) islahatları nəticəsində kargüzarlığm ərəb dilində 1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. Yeddi cilddə, II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 198.
* x ı 7 l Respublikası Prezidentinin İşlər idarəsi PREZİDENT KİTABXANASI Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|