Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- Nizamidə azərbaycançılıq
Mübariz Yusifov Məhəmməd ibn İsmayıl ibn Əli ət-Təbrizinin, Əbül Fazl Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd əl-Ərdəbilinin, Kəmaləddin əbu Nəsr Yunis ibn Mənsur ibn İbrahim əş- Şirvaninin, əbu Zəkəriyyə Yəhya ibn Əli (Xətib Təbrizinin) və başqalarının adlarını göstərmək olar.1 Bu dövrdə bir çox Azərbaycanlı bədii sənət ustaları da yetişmişdi ki, onların əksəriyyəti hökmdarların sarayında ya zıb yaradır və saray ədəbiyyatı nümunələrinin zənginləşdiril- məsinə xidmət edirdilər. Fars dilində yazılan ədəbi-bədii nümunələr aydırdır ki, fars dilinin bədii üslubunu, fars poeziya incəliklərinin zənginləşməsinə xidmət etmişdir. XII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanda çox görkəmli ədəbi-bədii sənət ustaları yetişmişdi. Onlardan Əbülüla Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, İzzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqani kimi sənətkarlar xüsusilə məşhur olmuşlar. Şirvanşahlar sarayında hələ X-XI əsrlərdən fəaliyyət göstərən şairlər məclisinə böyük istedad sahibi Əbulüla Gəncəvi rəhbərlik edirdi. Əbülüla Gəncəvi Qətran Təbrizinin yetişdirməsi idi. Şirvanşahlar sarayında böyük nü fuz qazanmışdı. Əbülüla Gəncəvidən sonra şairlər məclisinə Əfzələddin Xaqani Şirvani (1126-1199) başçılıq etmişdir. Doğrudur, Xaqaninin bu gün əlimizdə ana dilində yazdığı heç bir nümunə qalmamışdır, ancaq onun əsərlərində Azərbaycan sözlərinin işlədilməsinə də təsadüf edilir. Xaqaninin bir beytində belə deyilir: Məra dər parsi fohşi ke quyənd Be torki çərxeşan quyəd ki, sənsən (Farsca mənə söyüş desələr çərxi fələk onlara türkcə deyər ki, sənsən). Xaqaninin divanında da çoxlu Azərbaycan sözlərinin işlədilməsinə rast gəlmək olur. Bunlara aid su, tanrı, vuşaq 1 Azərbaycan tarixi. Ш-ХШ əsrin I rübü. II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 517-524. 26
V -
(uşaq), çuxa, qunduz, xatun, sürmə, qara qız, dağ, xan və b. nümunələri misal göstərmək olar.1 Xaqaninin «Həbsiyyə» adlı qəsidələr silsiləsində, «Töhfətül-İraqeyn» (İki İraqın töhfəsi) məsnəvisində və «Mədain xərabələri» əsərlərində fəlsəfi fikirlərin təcəssümü əsas yer tutur. Şirvanşah III Mənuçöhrün sarayındakı şairlərdən biri də Əbu Nazim Məhəmməd Fələki Şirvani (1107-1147) ol muşdur. Onun bədii yaradıcılığı ilə yanaşı «Ehkamun nücum» («Ulduzlara dair mühakimələr») adlı elmi əsərinin olduğu ba rədə də məlumatlar vardır. Nizami dövrünün nüfuzlu nümayəndələrindən biri də Məhsəti Gəncəvidir. O, 1089-cu ildə Gəncədə doğulmuş, 1182-83-cü illərdə öldüyü təxmin edilir. Yaradıcılığı əsas etibarı ilə qəzəl janrına aiddir. Azərbaycanın farsdilli poeziyasının «qızıl əsri» kimi tarixlərə düşmüş, dövrünün görkəmli nümayəndələrindən biri də Mücirəddin Beyləqani olmuşdur. Onun doğulduğu il haqqında dəqiq məlumat yox dur. 1190-cı ildə Təbrizdə öldüyü təxmin edilir. Dövrün tanınmış şairlərindən biri də Qivami Mütərrizi Gəncəvidir. Doğulduğu tarix dəqiq məlum deyil. 1190-cı ildə vəfat etdiyi barədə məlumatlar vardır. Mənbələrdə Nizaminin əmisi oğlu və ya qardaşı olduğu göstərilir. Bu qısa xülasələrdən aydın olur ki, Nizami mühiti siyasi cəhətdən Azərbaycanın bütövlüyünün, stabil dövlətçilik quru munun formalaşmadığı, milli şüurun oyanmasına təsir göstərən amillərin mövcud olmadığı bir mərhələyə aid idi. El mi əsərlər ərəb elminə xidmət edirdi, ədəbi-bədii nümunələr isə fars ədəbiyyatının zənginləşdirilməsinə yönəldilmişdi. Doğrudur, o zaman fars dili şeir-sənət dili kimi öz hüdudlarından daha geniş bir areala hakim kəsilmişdi. Ərəb dili isə dini ehkamların təbliğindən daha artıq ərəb siyasi- ideoloji dünyagörüşünün yayılmasına xidmət edirdi. Bu bir həqiqətdir ki, öz zamanında ərəblər başqa xalqlar kimi islamı 1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 533.
Mübariz Yusifov Azərbaycan xalqının beyninə zor və ya xoş vasitəsi ilə yetirmişdilər. Lakin bundan məqsəd təkcə o deyildi ki, insanlar islamın haqq din olduğunu dərk edə bilsinlər. Burada daha qlobal bir siyasət hökm sürürdü ki, islamlaşma ideologi yası altında başqa xalqlar ərəblərin yaratdığı imperiyaya daxil olsun və bu xalqlar içərisindən çıxan intellektlər ərəb dünyasının «xidmətçilərinə» çevrilsinlər. Fars dili isə ədəbiyyatda daha əvvəllər hökmran mövqe tuturdu. Mənbə lərdə göstərildiyinə görə IX əsrin sonunda mərkəzi Buxara və Səmərqənd şəhərləri olmaqla Orta Asiyada yaranan Samanil- ər dövləti ən böyük qüdrətə çatmış və demək olar ki, tam müstəqilliyə nail olmuşdu. Tədricən Samanilər İranın və Orta Asiyanın bütün vilayətlərini özlərinə tabe etdilər. Samanilər başda olmaqla İran və Orta Asiya xalqlarının ərəb hökmranlığına qarşı apardıqları mübarizənin ən mühüm nəticələrindən biri ərəb dilinin tədricən sıxışdınlıb aradan çıxarılması oldu. Onun yerini «farsiye-dari» (saray fars dili) tutdu. Bu dil Samanilər dövlətini yaradan xalqın dili idi və o, ölkənin bütün ərazilərində rəsmi dilə çevrilmişdi. İranın və Orta Asiyanın hər tərəfindən istedadlı alimlər, şairlər, ədiblər Samanilər sarayına axışırdılar. Məşhur Rudəki başda olmaqla görkəmli söz ustaları bu dövrdə dünya ədəbiyyatı xəzinəsini zənginləşdirən bir sıra qiymətli əsərlər yaratdılar. Bu dövrdə yaranmış əsərlər içərisində Rudəkinin lirikası, İbn Sinanın elmi əsərləri, Firdovsinin «Şahnaməsi» böyük şöhrət qazanmıdı. X əsrdə Samanilər hakimiyyəti süquta uğradı və onun yerinə mənişəcə türk olan Qəznəvilər sülaləsi gəldi. Qəznə şəhəri isə bu sülalənin yaratdığı hakimiyyətin paytaxtı oldu. Qəznəvilər hakimiyyətə gəldikdən sonra da fars dili öz mövqeyini itirmədi. Əksinə, qəznəvilər fars dilini qəbul edərək onun daha da çiçəklənməsinə, bu dildə müstəqil sənət abidələrinin qələmə alınmasına şərait yaratdılar. Qəznəvilər dövründə fars dili öz əhatəsini genişləndirərk nəinki İran və Orta Asiya ərazisində, həmçinin, Azərbaycanda və Kiçik Asiyada yayılmağa və genişlənməyə başladı. Demək olmazdı ki, türklərdə bu zaman heç bir əsər yox idi. Əlbəttə ki, milli
şüurun canlanmasına münbit şərait olan yerlərdə türkdilli ədəbiyüatm da yarandığı müşahidə edilirdi. Bu cəhətdən, Qırğızıstanda Yusif Balasaqunlunun yazdığı «Qudatqu bilik» («Xoşbəxtliyə aparan bilik») adlı böyük poeması buna nümunə idi. Ancaq fars dilinin İran, Azərbaycan, Orta Asiya, Hindistan və Kiçik Asiya kimi geniş bir arealda yayılması müqabilində türkdilli əsərlər kölgədə qalırdı.1 Eyni zamanda, onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Yusif Balasaqunlu (1017- 1077) XI əsrin 70-ci illərinin əvvəlində yazdığı «Qudatqu bilik» adlı əsərini Firdovsinin «Şahnamə»sinə cavab olaraq yaratmışdı. Ona görə də onun adı həm də «Şahnameyi-türki» adlandırılırdı.1 2 Görünür, farsdilli poeziyanın geniş yayıldığı bir məqamda türkdilli əsərlərin şöhrət tapmasına zəmin yaranmamışdı. Ancaq onu da nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə türk dillərinin hər hansı birində yaranmış əsərlərin bədii dəyəri, ictimai əhəmiyyəti farsdilli ədəbiyyatdan daha üstün sayılmalıdır. Çünki türk dillərində yaranan əsərlər bütövlükdə ümumtürk milli şüurunun oyadılmasında və canlandırılmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edə bilərdi. Dövrün ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri kimi adı öz zamanından çox-çox uzaqlara gedib çıxan Nizami də əsas əsərlərini fars dilidə yazıb yaratmışdır. Çünki fars dilində yazmaq, bir növ asan idi. Bu mənada ki, bu dilin bədii üslubu zaman-zaman cilalana-cilalana gəlmişdi. Ona görə də bu dildə poeziya daha ritmik və ahəngdar səslənirdi. Digər tərəfdən fars dili geniş arealda yayıldığından bu dildə yazılan əsərlərə oxunaqlıq baxımından maraq daha artıq idi. Poetik üslub bu dili o dərəcədə cilalaya bilmişdi ki, təsvirin özündə xüsusi «standart» ifadələr formalaşmışdı və sabit norma əmələ gəlmişdi. Bunun sayəsində yazılan əsərlər fars dili bilənlər üçün asan başa düşülürdü. Türk dillərində yazılan əsərlər isə bu dillərin hər hansı birində yazılmalı idi. Başqa ərazilərdə yaşayan türkdilli xalqların isə bu əsərlərin dilini başa 1 Bax: Rüstəm Əliyev. Nizami Gəncəvi. Bakı, «Yazıçı», 1991, s. 21-23. 2 Azərbaycan tarixi. Ш-ХШ əsrin I rübü, II cild, Bakı, «Elm», 2007, s. 526. 29
Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|