Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- Nizamidə azərbaycançılıq
- Nizamidə azorbaycançılıq
- 1 Бах: Ю.Н.Марр. Статьи и сообщения. Л., 1939, с. 255-268; Бах: А.Е.Крымский. Низами и
Mübariz Yusifov düşməsində çətinliklər baş verirdi. Çünki türkdilli xalqlar vahid türkdilli bir dövlət yarada bilməmişdilər ki, bu xalqların içərisindən çıxan söz ustalan ümumi normalara malik olan dildə bir-birini asan başa düşə bilə idilər. Daha sonra, farsdi lli ədəbiyyatın ən seçilmiş nümunələri hökmdarlara həsr olunurdu. Hökmdarlara həsr olunan əsərlərin isə qorunma ehtimalı daha çox idi. Türk dillərinin birində yazılmış əsərlər, daha dəqiq və çəkinmədən desək, milli şüurun oynamadığı bir məqamda kimin tərəfindən qorunub saxlanmalı idi? Olsun ki, tarixlərdə türk mənşəli böyük sənətkarlar ana dilində möhtəşəm əsərlər yaratmışlar. Ancaq onlardan nə qədəri bi ganəlik mühitində zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır? Olduqca az, cüzi miqdarda. Baxmayaraq ki, Azərbaycan mənşəli söz ustalan özlərinin möhtəşəm əsərlərini fars dilində yaratmışlar, hər halda, bu əsərlərin içərisində Azər baycanın da payı vardır. O baxır, hansı müəllif öz əsərlərində milliliyə nə dərəcədə yer ayırmışdır. Nizaminin əsərlərinə gəlincə, tam haqqımız var deməyə ki, onun əsərlərinin yalnız zahiri farsdır. Nizaminin bütün əldə olan əsərlərinin ruhu Azərbaycandır və Azərbaycanla bağlıdır. Bu böyük şəxsiyyət heç zaman öz milli mənşəyinə və etnik təəssübkeşliyinə biganə olmamışdır. O öz milli düşüncələrini, Azərbaycançılıq ideyalarını fars dili pərdəsi ilə örtülü şəkildə vermişdir. Təsvir etdiyi bütün hadisələrin bədii bəzək-düzəyi altında öz milli təəssübkeşliyini tam təfərrüatı ilə canlandırmışdır. Nizami əsərlərini oxuduqca, onun dilini təhlil etdikcə belə bir fikrə haqqa qazandırmaq olur ki, bu əsərlərin ancaq zahiri, görünən tərəfi farsçılığa aiddir, batini, ruhu, milli dəyərləri ancaq öz xalqına, Azərbaycana məxsusdur. Onun üzərindən zahiri pərdəni, bər-bəzəyi, rəngarəng bədii örtüyü götürdükdə aşağı, alt qatda Azərbaycançılıq ümmanının çağladığını müşahidə etmək olur. Şair özü də sözə bər-bəzək vurduğunu, zahiri «qabıq» içərisində «məğzi» (batini) əsas götürdüyünü etiraf edir:
Dastanı düzərkən fikrim açıqdı Söz səlis olsa da yol dolaşıqdı. İskəndər haqqında heç bir əsərdə Məlumat görmədim yığcam bir yerdə Sözlərlə dolmuşdur xəzinə içi Ancaq hər nüsxə bir dağınıq inci Hər köhnə nüsxədən əsas alaraq Onu öz şeirimlə bəzədim ancaq Ən qədim tarixi əsərlərdən mən Yəhudi, nəsrani, pəhləvilərdən Ən incə sözləri əlimə saldım Qabığı ataraq məğzini aldım. Müxtəlif dillərdən yığdım çox sözlər Bunlardan düzüldü yazdığım əsər. İ, I, 2004, 54. Nizami özü «İskəndəmamə»ni yazarkən Firdovsinin yazdığına münasibətini də bildirir. Şeir dili ilə belə deyilir: Köhnə söz ustası o Tuslu şair Söz gəlinlərini bəzədi bir-biri. Düzdü dastanlara çox inci, gövhər,
Yazsaydı tarixdə bütün olanı, Çox uzun sürərdi onun dastanı. Sevmədiklərinə etmədi hörmət Bəyəndiklərinə göstərdi rəğbət. Dostlara o paydan ayırdı bir az Halvanı təklikdə yemək yaramaz. Nizami bu sapa düzərkən gövhər, Qələmdən silindi qələm görənlər. Hansı bir incini keçirdi ələ Onları çəkdi öz söz çəkisiylə Uğurla ucaltdı «Şərəfnamə»ni Köhnəni bununla eylədi yeni. İ, I, 2004, 42-43. 31
Mübariz Yusifov Nizami burada açıqca deyir ki, Firdovsinin təsvirində sevmədiklərinə, ilk növbədə türklərə rəğbət yoxdur. Onun ya zısında bakirə sözlər, yəni türklərin ictimai-siyasi həyatdakı mövqeyinə aid fikirlər deyilməmiş qalıb. Mən isə Firdovsi tərəfindən təriflənənləri atıb sözü öz sapıma düzdüm və «İskəndəmamə»ni ucaltdım. Təsadüfi deyildir ki, Nizami və Firdovsi haqqında fikir söyləyən tədqiqatçılar Nizaminin türk (Azərbaycanlı), Firdovsinin isə fars ruhu ilə nəfəs aldığını göstərirlər. Məmməd Əmin Rəsulzadə bu barədə yazır: «Firdovsi müxtəlif dastan, əfsanə və hekayələrdən İran tarixini və fars ənənələrini canlandırmaq və yaşatmaq üçün istifadə etmişdir. Nizami isə tarixi hadisələrdən özü üçün əsas məqsəd olan həqiqət naminə gözəllik yaratmaq üçün faydalanmışdır. Firdovsidə qatı bir irq təəssübü hökm sürdüyü halda Nizamiyə bu təəssüb yabançıdır. Onun üçün mühüm olanı qan deyil, imandır. Farslığın ən böyük və ən parlaq ənənəsi zərdüştlük və atəşpərəstlikdir. Belə olduğu halda, fars şeirinin Firdovsidən sonra ikinci böyük dirəyi olan Nizami bu təlimə nə üçün bu qədər düşməndir? Onun üçün ki, sözün həqiqi mənasında Nizamidə farslıq duyğusu yoxdur. Farsca yazsa da duyğu və şüuru farslıqdan uzaqdır. Əsərlərini ərəbcə yazdıqları halda türklük haqqındakı duyğulan ilə, türk mədəniyyəti və vətənpərvərliyi tarixində müstəsna yer tutan Kaşğarlı Mahmudlar, Qurlu Fəxrəddin Mübarəkşahlar, Zəməxşərli Mahmudlar nə qədər türkdürlərsə Nizami də o qədər türkdür!».1 Nizaminin əsərlərində «türk» sözü türkdilli xalqlar üçün ümumiləşdirilmiş bir ad kimi işlədilir. Yəni özbək, qazax, qırğız, tatar, türkmən, kumık, nöqay kimi fərdiləşmiş milli adlar, görünür, ümumi bir etnik adda ifadə edilmişdir. Müasir dövrdə isə türk xalqlan artıq diferensial etnos kimi öz adlan ilə xüsusiləşdirilərək adlandırılır. Nizami isə Azərbaycanlı 1 Məmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan şairi Nizami. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1991, s. 136-140. 32
olduğu üçün türk haqqında danışanda onlan qazağa, tatara, türkmənə bölmür, hətta, Azərbaycanlılara da türk adını şamil edir. Onun milli təəssübkeşliyi, əsərlərindən də göründüyü kimi o qədər güclüdür ki, hətta, başqa türk xalqlanna aid hadisələrdən bəhs etdiyi məqamlarda onlara Azərbaycanlı etnik təbiəti baxımından yanaşır. Eyni zamanda, mənşəyinə görə türk etnosuna daxil olmayan insanlardakı yaxşı cəhətləri təsvir etdikdə onlarda Azərbaycanlı xarakterinə uyğun əlamətlər müşahidə edərək həmin obrazlan da Azərbaycanlı təsəvvüründə türkiləşdirir. Nizaminin Azərbaycanlı olması barədə mübahisə açmaq əlbəttə ki, artıq bir iş kimi nəzərə alınmalıdır. Çünki Nizami barədə aparılan tədqiqatların çox böyük əksəriyyəti onun Azərbaycanlı olduğunu quru sözlə yox, faktlarla təsdiq edirlər. Elə İranın tədqiqatçılarının özləri də Nizamidən türk (Azərbaycanlı) iyi gəldiyini təsdiq edirlər. Nizaminin İran şairi adlandırılması, əslində, Avropa şərqşünaslarının yanlış ideyasından doğmuşdur. Sonra isə bəzi rus müəllifləri də bu ideyanı təsdiq etməyə cəhd göstərmişlər. Ancaq Y.N.Mamn 1927-ci
ildə şərqşünasların Leninqrad kollegiyasındakı çıxışında göstərilir ki, iranlıların özləri Nizaminin Azərbay canlı şair olduğunu təsdiq edirlər. Burada qeyd olunur ki, Teh ran ədəbiyyatçılarının gözündə Nizami həyatın sevinclərini təsvir etməyi bacaran şair kimi tanınır. Ancaq o Firdovsi, Fər- ruhi və Ünsüridən geri qalır. Ümumi nəticə isə budur ki, Nizami fars şairi deyil, o, Azərbaycan mühitində yaşayıb yaratmışdır. Onun şeirləri iranlıya aydın deyil, ola bilsin ki, Qafqaz üçün o dahidir, ancaq İran üçün Nizami dahi deyil.1 İranlı tədqiqatçı Səid Nəfisi isə Nizami haqqında bəhs edərkən tarixi məqamın özünü saxtalaşdıraraq göstərir ki, Ni zami dövründə Gəncədə türkcə (Azərbaycanca) danışanlar az 1 Бах: Ю.Н.Марр. Статьи и сообщения. Л., 1939, с. 255-268; Бах: А.Е.Крымский. Низами и его современники. Изд. «Элм», Баку, 1981, с. 79; Məmməd Cəfər Cəfərov. Nizaminin fikir dünyası. Bakı, «Yazıçı», 1982, s. 168-169; Tağı Xalisbəyli. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan qaynaqları. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1991, s. 84-85. 33
Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|