Mübariz Yusifov
olmuşdur. Ona görə də Nizami öz əsərlərini fars dilində
yazmışdır. Hətta, Səid Nəfisi türk (Azərbaycan) dilinin
poeziyada işə yaramadığını Äxistanm adma yox,
elə
Nizaminin öz adma bağlayır.1 Bəzi ədəbiyyatda isə, hətta, N i
zami türküstanlı kimi göstərilir.1
2
Nizaminin özü «Yeddi gözəl» poemasında özünün türk
(Azərbaycanın) olduğunu öz dili ilə bəyan edir:
Ağıl nə deyirəm, anlayar məni,
Nələr axtanram, o duyar məni.
Mənim şikayətim yoxluğdan deyil,
Ondandır, ondandır, bunu sən də bil.
Almaz türklüyümü həbəş ölkəsi.
Olmuş xoş dovğadan məhrum cümləsi.
Y G, 2004, 45.
Yəni mənim türk (Azərbaycanlı) olduğumu Həbəşistana
bənzər bu cahil ölkəsi (cəhalət adamlan) qəbul etmirlər. Tür
klərin (azərbaycanlıların) milli xörəyi olan dovğanı yemirlər
(şirin və dadlı əsərlərimi oxumurlar). Görünür, Nizaminin öz
dövründə də onun Azərbaycanlı olduğunu qəbul etməyənlər
var imiş. Ancaq burada uzun-uzadı sadalamaq artıqdır ki,
müxtəlif millərlərdən olan böyük tədqiqatçılar Nizamini
Azərbaycanlı bir şair və mütəfəkkir, dahi söz ustası kimi
tanıyırlar. Buradaca Nizaminin milliyyətində bəzi çaşdmcı
meyllər haqqında söhbət açmaq da yerinə düşər. «Leyli və
Məcnun»da Nizaminin anasının xatirəsi ilə əlaqədar olan
hissə belə başlanır:
Kürd qızı anam da bizi tərk etdi
Bir ana qəlbiylə dynyadan getdi.
1 Divani-qəsaid və qezəliyyate-Nizami Gəncəvi (Müqəddimə Səid Nəfisinindir.)
Tehran, 1338 hicri), s. 45.
2 A.E.Крымский. Низами и его современники, с. 42; Məmməd Cəfər Cəfərov.
Nizaminin fikir dünyası. Bakı, «Yazıçı», 1982, s. 171.
34
Nizamidə azərbaycançılıq
Nə qədər ağlayıb yansa da ürək
Anama dil verən varmıdır görək?
L-M, 204, 54.
Əvvəla, «Kürd qızı anam» ifadəsinin məntiqinə nəzər
salaq. Kiminsə anası kürd yox, gürcü də ola bilər, rus da,
yəhudi da, alman da, fransız da və s. Məntiqə sığmaz ki, hər
kəs öz anasının milliyyətini qabardıb ortaya qoysun. O da ol
sun ki, Nizami belə bir ifadə işlədib özündən sonra gələn nə
sillərdə bir çaş-başlıq yaratsın. Bu inandırıcı deyildir. İkinci
tərəfdən əsər Şirvanşah Axsitana həsr olunmuşdu. O da öz
milli kökünün fars olması ilə fəxr edirdi. Bu halda Nizami elə
anasının fars olduğunu da yaza bilərdi. Üçüncü bir tərəfdən,
burada açıq-aşkar tərcümə naqisliyi görünür.
Əsərin farscasında həmin hissənin birinci misrası belədir:
Gər madəre mən Rəiseyi-kord
Madər sefətane pişe mən mord
Anam Rəisə kürd olsa da
Qarşımda ana sifətində öldü
Rəiseyi-kord kürd qızı anam anlayışını vermir. «Rəiseyi
kord» əslində «Kord Rəisə» deməkdir. Söhbət isə «Kord»
sözü üzərində gedir. Beytin mənasını tərcümə edəndə «Kord»
sözünün «Kürd» mənasında anlaşılmasının özündə bir daha
məntiqsizlik aydın görünür. Bu nccə məntiqdir ki, deyilir:
«Əgər anam Rəiseyi kürd idisə (yenə) qarşımda ana sifətində
öldü». Digər tərəfdən «Rəiseye-kord» kürd Rəisə kimi də an
laşılmır. Deməli, «Kord» sözünün özü düzgün mənada
verilmir. Ə.Səfərli və X.Yusifovun, «Qədim və orta əsrlər
Azərbaycan ədəbiyyatı» dərsliyində həmin misranın izahı ilə
əlaqədar deyilir: «Nizaminin anasının adı Rəisə şəklində qeyd
edilmişdir. Son vaxtlara qədər onun kürd olduğunu yazırlar.
Lakin bizə görə Nizami onun kürd olduğunu yox, igid
olduğunu yazmışdır. Buradakı «Kord» sözü Nizami dövründə
igid mənası verən «qord» sözü ilə eyni cür yazılır, «kaf» və
35
Mübariz Yusifov
«gaf» hərfləri bir-birindən seçilmirdi. Ancaq beytin m ənası
tələb edir ki, biz onu «qord» şəklində oxuyaq. Sanki Nizami
anasının igidliyi ilə anasayağı ölməsini qarşılaşdıraraq təzad
yaratmışdır».1 1
Bu izahda diqqəti çəkən məsələ «kaf» və «gaf»
hərflərinin yazılışıdır. Doğrudan da ərəb əlifbasında g ol
madığından «gaf» işarəsi də yoxdur. Farslar ərəb əlifbası
qəbul edərkən «g» səsini lə əvvəllər «kaf» ilə yazmışlar.
Sonralar isə «kaf»m üzərinə bir xətt çəkməklə «gaf» hərfi
yaratmışlar. Ayn-ayn vaxtarda «kaf» ilə «gaf» paralel də
işlənmişdir. Aşıq Ələsgərin «Üç hərflə adın eylərəm aşkar,
biri kafdır, biri lamdır, biri sad» misralannda «kaf», «lam»,
«sad» Kilas yazılır. «Gilas» oxunur. Bu mənada, «kord» sözü
Nizamidə «kaf» ilə yazılmış olsa belə «g» başlanğıcı ilə
oxunmalıdır. Çünki əw əla, məntiq belə tələb edir, ikincisi,
Nizami
mətnlərinin
katiblər
tərəfindən
köçürülərək
variantlığa düçar olması da istisna deyildir. Bu halda məntiqə
əsaslanmaq lazım gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, «Fərhənge-
farsi
be
rusi»
(«Персидско-русский
словарь»
изд.
«Советская Энциклопедия», М, 1970, с. 388) lüğətində
«gaf» başlanğıcı ilə yazılan və
q başlanğıcı ilə deyilən «qord»
sözü qeydə alınmışdır. Sözün mənası qəhrəman, igid, pəhlə
van kimi göstərilir. Buraya onu da əlavə etmək lazımdır ki, bu
beytdə məğrur, qoçaq, fədakar mənalarının ifadəsi də istisna
sayılmaz. İndi də qayıdaq beytin mətniqinə. Fars dilindəki
variantda deyilirsə «Gər madəre-mən Rəiseye-kord, Madər
sefətane pişe mən mord» bu belə anlaşılmalıdır: «Əgər mənim
anam Rəisə igid (qoqaç, mərd, məğrur, fədakar) olsa da
qarşımda (pəhləvan, qəhrəman kimi yox) bir ana kimi öldü».
Nizaminin əsərlərində belə çaşdırıcı məqamlara rast
gəlmək olur. Əlbəttə ki, bunlar Nizaminin günahı deyildi, ilk
növbədə katiblərin ya laqeydliyi, ya da qəsdən çaşdıncılıq
məqsədi idi. Nizami əsərlərinin ruhunda Azərbaycançılığın
güclü və qabarıq olduğunu duyan katiblər və ya İran
1 Ə.Səfərli, X.Yusifov. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, «Maarif»,
1982, s. 79-80.
36 2 ^ *
Nizamido azərbaycançılıq
təmayüllü şərhçilər qəsdən Nizaminin milliyyətini azdırmaq
məqsədi ilə belə çaşdırıcı üsullara əl atmışlar.
Məmməd Cəfər Cəfərov yazır ki, «Başqa tədqiqatçılar
dan da kimi si şairin Bağdadda, kimisi «əfsanəvi» Qumda ana
dan olduğunu iddia etmişdir. Bu «Qum məsələsi» də
mübahisə doğurmuşdur. Biri bu yerin Şərqi İranda, digəri isə
Şamaxıda olduğunu göstərir. Nizamini «Şirvanşahlar sarayının
şairi»də adlandıranlar olmuşdur. Şairin həyatı, yaşadığı əsrin
adamlarına münasibəti, əsərləri haqqında belə uydurmalar
çoxdur».1 A.E.Krımski ingilis müəllifi Q.Auzliyə əsaslanaraq
onun ingilis dilində yazdığı və guya Nizamiyə aid olan belə
bir cümləni misal gətirir: «В Гяндже он словно жемчужина,
скрытая на дне моря: его в Гяндже мало ценят, потому что
он родом из нагорий г. Кума».2 Bu çaşdırıcı informasiyadan
istifadə edən bəzi həvəskarlar cuşa gəlib haradansa Nizamiyə
aid olmayan belə bir quraşdırma beyti ortaya atıblar:
Əz Qəhestane şəhr-e Qoməm
Ke dorr dər bəhr-e Gəncc qonəm
(Mən mirvari kimi Gəncə dənizində
Qərq olsam da dağda yerləşən Qum şəhərindənəm).
Bu beytə əsaslanıb Nizamini Saxur, Ləzgi və digər mil
lətlərə aid edənlər də var. İran alimi doktor Səid Həmidi
2010-cu ildə yazdığı «Xəmseyi Nizami Gəncəvi» («Nizami
Gəncəvinin Xəmsəsi») adlı kitabda özündən əvvəl Nizamini
tədqiq edən alimlərdən Vəhid Dəstgirdi, Səid Nəfisi,
M.Zərrinkubiyə əsaslanaraq yazır ki, Nizamidə «Əhli-qum»
məsələsi yoxdur. (Həmin əsər, s. 113). Olsun ki, Nizami
barədə çaşdırıcı fikir yaradılması məqsədi ilə hansısa
əlyazmaya belə bir beyt qəsdən daxil edilmişdir. Çox təəssüf
ki, Ziya Bünyadov kimi tanınmış alim də əsaslandığı mənbəni
göstərmədiyi halda bu yanlışlığı təsdiq etməyə çalışır:
1 Məmməd Cəfər Cəfərov. Nizaminin fikir dünyası. Bakı, «Yazıçı», 1982, s. 171-172.
2 А.Е.Крымский. Низами и его современники. Изд: «Элм», Баку, 1981, с. 48.
37