5
MÖVZU 1.
AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASININ KONSTĠTUSĠYASI
DÖVLƏTĠN ƏSAS QANUNUDUR
Plan:
1.
Konstitusiyanın anlayıĢı və mahiyyəti
2.
Konstitusiyanın sosial hüquqi mahiyyəti
3.
Konstitusiyanı fərqləndirən cəhətlər
4.
Konstitusiyanın qəbulu, ona dəyiĢiklik və əlavələrin edilmə qaydaları
Ədəbiyyat
1.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, «Hüquq ədəbiyyatı» nəĢriyyatı, 2002
2.
Ġsmayılov Ġ, Əmirov M. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyanın əsasları. Bakı, 1998.
3.
Ġsmayılov Ġ. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının və hüququn əsasları. Bakı, Qanun, 2002.
4.
Xropanyuk V.A. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi. Bakı, 1995.
5.
Əsgərov Z.A. Hüquqi dövlət Konstitusiyasının formalaĢması. Bakı, 1992.
1.
Konstitusiyanın anlayıĢı və mahiyyəti
Əvvəlcə Konstitusiyanın mahiyyətini izah edək. Konstitusiya (latın sözü olub, «quruluĢ», «təsisat»
deməkdir) – dövlətin əsas qanunudur. Konstitusiya həmin ölkənin ictimai-iqtisadi quruluĢunun əsasını,
idarəetmə formasını və dövlət quruluĢunun formasını, Ģəxsiyyətin hüquqi vəziyyətini, mərkəzdə və yerlərdə ha-
kimiyyət və idarəetmə orqanlarının təĢkili qaydasını və səlahiyyətlərini, dövlət hakimiyyətinin bölünməsi
prinsipini təsbit edir. Konstitusiya həmin ölkənin hüquq sistemini təĢkil edən digər normativ aktlara nisbətən
ailə hüquqi qüvvəyə malikdir.
1995-ci ilin noyabr ayının 12-də yüksək fəallıqla xalq tərəfindən bəyənilib qəbul edilən Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası ölkənin tarixində yeni əlamətdar səhifənin açılmasından xəbər verir. Bu
əlamətdar hadisə dünya praktikasında qazanılan və demokratik dəyərlərə söykənən ilk Əsas Qanunun qəbul
edilməsi ilə səciyyələnir. Konstitusiya 12 fəsil 158 maddədən ibarətdir. Düzdür, bundan əvvəl respublikanın bir
neçə Konstitusiyası olmuĢdur. Lakin yeni Konstitusiya Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra qəbul
edilib, mahiyyəti, siyasi, iqtisadi və ictimai cəhətləri ilə, ümumbəĢər dəyərləri, demokratik və hüquqi-dünyəvi
cəhətləri, ən əsası isə insan hüquq və azadlıqlarının təsbit edilməsi ilə fərqlənir.
Dövlətin əsaslarına həsr edilmiĢ Konstitusiyanın ikinci fəslində Azərbaycan dövlətinin demokratik,
hüquqi, dünyəvi və unitar respublika olunması elan edildi.
Daxili məsələlərdə hüquqa əsaslanması xarici münasibətlərdə isə beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn
müddəalara əsaslanır.
Qununun hüquqi prinsiplərə əsaslanmasının təmin edilməsində Konstitusiyanın rolu olduqca böyükdür.
Məhz Konstitusiya milli müstəqilliyi əks etdirən ali hüquqi qüvvəyə malik olan qanunvericilik aktıdır.
Cəmiyyətin siyasi, iqtisadi və digər Qanunauyğunluqlarını, habelə etik və hüquqi təsəvvürlərini özündə əks etdi-
rən, beləliklə də qanunvericilik və baĢqa hakimiyyət qolları, vətəndaĢlar, ictimai birliklər, cəmiyyətin siyasi
sisteminin bütün həlqələri üçün rəhbər baĢlanğıc, ümumi sosial tələblər kimi çıxıĢ edən hüquqi prinsiplər məhz
əsas qanunda təsbit olunur.
Konstitusiyamızda hakimiyyətin bölünmə prinsipinin təsbit edilməsi demokratik quruluĢu təsdiqləyən
bariz əsaslardan biridir.
Konstitusiyaya əsasən hakimiyyət bölgüsü elə təĢkil edilib ki, hakimiyyətin hər üç qolu səlahiyyətləri
çərçivəsində müstəqil olmaqla qarĢılıqlı fəaliyyət göstərirlər. Bu o deməkdir ki, qanunvericilik fəaliyyətini icra
edən Milli Məclis bu sahədəki səlahiyyətlərini sərbəst həyata keçirdiyi halda qəbul etdiyi qanunları imzalamaq
üçün ölkə baĢçısı Prezidentə təqdim edir.
Bu imzalanma formal mahiyyət daĢımır, Prezident Milli Məclisin qəbul etdiyi qanunla razılaĢmadığı
halda onu öz etirazları ilə müəyyən edilmiĢ müddətdə, Milli Məclisə yenidən müzakirə edilməsi üçün qaytarır.
Konstitusiyamız Azərbaycan Dövlətinin dünyəvi dövlətlər sırasına aid edilməsini təsbit edir. Bu o
deməkdir ki, din dövlətdən ayrıdır. Konstitusiya bununla bərabər bütün dini etiqadların qanun qarĢısında
bərabərhüquqlu olmalarını müəyyən edir. Eyni zamanda Konstitusiya vətəndaĢlar vicdan azadlığı bəxĢ etməklə
yanaĢı, hər kəsin hansı dinə təkbaĢına və ya baĢqaları ilə birlikdə etiqad etmək hüququ verir.
6
2.
Konstitusiyanın sosial hüquqi mahiyyəti
Məlum həqiqətdir ki, hüquqi dövlət yaranmasını bəyan edən hər hansı bir xalq hüquqi dövlətə xas olan
əsas əlamətləri qəbul etdiyi Konstitusiyada əks etdirməlidir.
Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası özünün təsbit sosial-hüquqi normaları ilə
əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Konstitusiyanın sosial-hüquqi mahiyyəti əsasən aĢağıdakı cəhətləri ilə
səciyyələnir:
1.
Dövlət hakimiyyətinin ictimai münasibətlərinin nizama salınması sahəsindəki fəaliyyətinin
məhdudlaĢdırılması. Burada söhbət dövlətin müdaxilə edə biləcəyi münasibətlərin ixtisarından gedir. Məsələn
müxtəlif mülkiyyət formalarının tətbiqi ilə əlaqədar qanunda göstərilir ki, sahibkarlar öz fəaliyyətində sərbəs-
tdirlər, hansı məhsulu hansı keçiddə buraxmalı, hansı qaydada realizə etmələri məsələsinə dövlət müdaxilə
etmir, həmçinin ailə münasibətlərində, münasibətlərə dövlət qarıĢmır;
2.
VətəndaĢlara verilməsi hüquq və azadlıqlarından onlar sərbəst istifadə etmə hüquqları təsbit edilməklə
yanaĢı, bu hüquqların qorunmasının təmin olunması vəzifəsini dövlət öz üzərinə götürür. Beləliklə, insan hüquq
və azadlıqlarının təmin edilməsi vətəndaĢları dövlətin müttəfiqi və bərabər hüquqlu tərəfdaĢı səviyyəsinə
qaldırır;
3.
VətəndaĢlara dövlət orqanları, onların səlahiyyətli, vəzifəli Ģəxslərin hərəkətlərindən məhkəməyə
Ģikayət etmə hüququnun verilməsi sosial ədalət prinsipinə tam uyğun olmaqla insan hüquq və azadlıqlarının
qorunmasına təminat yaradır. Bu da öz növbəsində insanın demokratik cəmiyyətdəki dəyərini yüksəldir, insan
amilini ön plana çəkir;
4.
Konstitusiyanın bir sıra normaları hüquq mühafizə orqanlarının insan hüquq və azadlıqlarının
qorunmasına istiqamətləndirir. Konstitusiyanın 12-ci maddəsində «Ġnsan və vətəndaĢ hüquqlarının və
azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir» göstərilməsi dövlətin vətəndaĢ qarĢısında onun hüquq-
larının və azadlıqlarının qorunması sahəsindəki borcundan xəbər verir, bu da sosial və hüquqi cəhətdən əsas
məsələni, yəni insan hüquq və azadlıqlarının, o doğulduğu andan baĢlayaraq toxunulmaz və ayrılmaz, pozulmaz
olması prinsipi sübut edir.
5.
Konstitusiya həmçinin sosial hüquq sahəsində hər bir Ģəxsə özünün hüquq və azadlıqlarını bilavasitə
qorunması imkanını verir. Konstitusiyanın 26-cı maddəsində göstərilir ki, «hər kəsin qanunla qadağan
olunmayan üsul və vasitələrlə öz hüquqlarını və azadlıqlarını müdafiə etmək hüququ vardır».
6.
Konstitusiya normalarının yüksək hüquq qüvvəsinə malik olması normalarının düzünə icraya
yönəldilə bilməsi, respublika miqyasında qəbul ediləcək qanunların və qanun qüvvəli aktların yalnız bu
normalara uyğun olmaları tələbləri onun sosial-hüquqi mahiyyətini bariz təsdiqləyir. Konstitusiyanın 147-ci
maddəsində göstərilir: «Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Azərbaycan Respublikasında ən yüksək
hüquqi qüvvəyə malikdir». Sonra təsbit edilir ki, Konstitusiya birbaĢa hüquqi qüvvəyə malikdir.
7.
Məlum həqiqətdir ki, hüquqi dövlət eyni zamanda sosial dövlət olmalıdır. Bu baxımdan
Konstitusiyanın 16-cı maddəsi xüsusilə əhəmiyyətlidir. Orada deyilir ki, «Azərbaycan dövləti xalqın və hər bir
vətəndaĢın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsi qayğısına qalır». Sosial ba-
xımdan əmək, istirahət, tibbi yardım almaq, sosial təminat, sağlamlığın qorunması və s. hüquqların təmin
edilməsi sosial-hüquqi mahiyyətinə görə Konstitusiyanın əsas prinsiplərini əhatə edir.
3.
Konstitusiyanı fərqləndirən cəhətlər
ĠnkiĢaf etmiĢ dünya ölkələrində qanunun aliliyi yüksək qaydada təmin edilir. Yüksək fəallıq nümayiĢ
etdirməklə respublikamızın xalqı tərəfindən qəbul edilən Konstitusiyamız hüquqi dövlətlərə xas olan və hüquqi
dövlətin yaradılması üçün nəzərdə tutulan normaları özündə təsbit edir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası inkiĢaf etmiĢ dövlətlərin Konstitusiyalarından bəhrələnməklə
yanaĢı xalqımızın istək və arzularına cavab verən bir sıra demokratik hüquq və azadlıqları özündə əks etdirir.
Konstitusiyanın bizim üçün ən vacib olan fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, bu demokratiya yoluna
baĢlayan xalqın müstəqilliyini ilk dəfə təsbit edən və yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan sənəddir.
Bu əsas Qanunun digər fərqləndirici cəhəti ondadır ki, o dövlətçiliyimizin inkiĢafını istiqamətləndirməklə
bərabər, xalqın uzun illər boyu həsrətində olduğu, ağır itkilər bahasına əldə etdiyi və qətiyyətlə müdafiə etmək
əzmində olduğu müstəqilliyinin təminatçısıdır. Konstitusiyamızın beynəlxalq normalara cavab verəcək tərzdə
təsbit olunması Azərbaycanı tam hüquqlu dövlət kimi tanıdır, dünyada mövcud sivil dövlətlərin sırasına qəbul
olunmasına təminat yaradır.