Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Müəllimlər Ġnstitutu Salyan filialı
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi
- 5. Respublika idarəetmə formasının xüsusiyyətləri
10
Konstitusiya və respublika qanunvericiliyi bütün hallarda xalqın birliyini təmin etmək məqsədi ilə heç bir ayrı-seçkiliyə yol vermir. Cinayət qanunvericiliyi milli və irqi bərabərliyi pozmaq milli və irqi düĢmənçilik, ədavət salmağa görə ciddi cəza tədbirləri nəzərdə tutur.
Konstitusiyamızın 2-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan xalqı öz suveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi-referendum və ümumi, bərabər və birbaĢa seçki hüququ əsasında sərbəst, gizli və Ģəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiĢ nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirir. Əsas Qanunun bu müddəasına görə seçicilər təmsil etmək hüququ yalnız qanunu yolla seçilmiĢ deputatlara məxsusdur. Konstitusiyanın bu müddəası onun əsas demokratik prinsiplərinə uyğunluğundan xəbər verir. Sərbəst və müstəqil öz müqəddəratını həll etmək və öz idarəetmə formasını müəyyən etmək Azərbaycan xalqının suveren hüququdur. BMT Nizamnaməsinin birinci maddəsinin ikinci bəndində, habelə 1970-ci il tarixli «Beynəlxalq hüququn prinsipləri haqqında» Bəyannamədə xalqların hüquq bərabərliyi və öz müqəddəratını təyin etmək prinsipi öz əksini tapmıĢdır. Xalqların hüquq bərabərliyi və öz müqəddəratını təyin etmək hüququ qətiyyən Dağlıq Qarabağ hadisələrinə tətbiq oluna bilməz. Əvvəla, ona görə ki, Dağlıq Qarabağda yaĢayan ermənilərə «xalq» statusu ve- rilə bilməz. Onlar etnik cəhətdən erməni milli mənĢəyə mənsub, Azərbaycan ərazisində məskunlaĢmıĢ müəyyən bir icmaya aid Azərbaycan əhalisinin bir hissəsidir. Ermənilər bir xalq kimi, beynəlxalq hüququn qeyd olunan prinsipinə uyğun olaraq, öz müqəddəratını təyin edərək, müstəqil dövlətləri olan Ermənistan Respublikasını yaradıblar. Dağlıq Qarabağda yaĢayan ermənilər isə öz müqəddəratını sərbəst təyin edərək, müstəqil dövlət yaratmaq hüququna malik deyillər, xalqlara məxsus öz müqəddəratını təyinetmə hüququ onlara Ģamil oluna bilər.
Bu hüquqa malik olan xalqlar xaricdən heç bir təsir olmadan, azad surətdə öz siyasi statusunu müəyyən edə və özünün iqtisadi, sosial və mədəni inkiĢafını həyata keçirə bilər. Hər bir dövlət də BMT Nizamnaməsinə və yuxarıda adı çəkilən Bəyannaməsinə uyğun olaraq, bu hüquqa hörmət etməyə borcludur. Xalqların öz mü- qəddəratını təyin etmək hüququ, Bəyannamədə birbaĢa göstərildiyi kimi, dörd yolla həyata keçirilir: birincisi, suveren və müstəqil dövlətin yaradılması ilə, ikincisi, müstəqil dövlətə azad birləĢməklə, üçüncüsü, müstəqil dövlətə qoĢulmaqla, dördüncüsü, hər hansı bir baĢqa siyasi statusu xalq tərəfindən müəyyən etməklə.
Hüquqi dövlət
Hüquqi dövlət anlayıĢı həmçinin dərin məna yükü daĢıyır. Onu izah etməmiĢdən əvvəl dövlətin özünün anlayıĢı üzərində dayanaq Hüquq ədəbiyyatında ona aĢağıdakı kimi tərif verir. Dövlət – cəmiyyətin elə vahid siyasi təĢkilatıdır ki, öz hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisinə və əhalisinə Ģamil edir, bunun üçün xüsusi idarəetmə aparatı var, hamı üçün məcburi göstəriĢlər verir və suverenliyə malikdir. Dövləti səciyyələndirən cəhətlərin sırasına onun hakimiyyətinin sözsüz olaraq bütün aid edilməsi, cəmiyyətin idarə edilməsi vəzifələrinin yerinə yetirilməsi üçün lazımi idarəçilik sisteminin mövcudluğu, dövlət dili və baĢqa rəmzlər daxildir. Hüquq dövlətin hüquq hakimiyyət fəaliyyətini nizamlayan əsas vasitədir. Hüquq özlüyündə mənsub olduğu xalqın qanunlaĢdırılmıĢ idarəsinin ifadəsidir. Hüquqi dövlət anlayıĢı, qeyd etdiyimiz kimi, geniĢ məna kəsb edir. Hüquqi dövlətdə bütün münasibətlər ancaq hüquq normaları ilə nizama salınır. Hüquqi dövlətin yaranma tarixinə nəzər salaq. Ədalət məhkəməsi Ġlahəsi – gözləri bağlanmıĢ, əlində gücün rəmzi kimi xəncəri və ədalətin rəmzi kimi tərəzini tutan Femida hüquqi dövlətin baĢlıca əlamətlərini təcəssüm etdirirdi. Gücü və ədaləti özündə birləĢdirən bu Ġlahə insanlara belə bir fikri aĢılayırdı ki, onun qoruduğu hüquq qaydaları hamı üçün eyni və məcburidir. Ədalət məhkəməsinin bu mifikləĢdirilmiĢ obrazı təkcə dövlətin bir hissəsi kimi haqqı qorumalı olan məhkəmənin deyil, habelə cəmiyyətin ədalətli təĢkilinin rəmzi idi. Qədim insanlar ədaləti, hüququ və qanunu Allahın təsisatları hesab edir, bu nemətləri yerdə və gücün kainatda nizam-intizamın bərqərar olunmasının əsası, zorakılığın, özbaĢınalığın, hərc-mərcliyin aradan qaldırılmasının təminatı sayırdılar. Obyektiv idealizmin banisi, qədim yunan filosofu Platon israr edirdi ki, dövlət ədalətli qanunlar olan yerdə mövcud ola bilər. Onun hüquqi dövlət ideyasını əks etdirən aĢağıdakı fikirləri indi də çox müasir səslənir. O yazırdı ki, qanunun gücsüz, kiminsə hakimiyyəti altında olduğu yerdə dövlətin tezliklə məhvini görürəm: qanunun hakimiyyət nümayəndələri üzərində ağalıq etdiyi, onların isə qanunun qulu olduqları yerlərdə dövlətin və Allahın bəxĢ etdiyi sərvətlərin xilasını görürəm. 11
Humanist ideyaların təsiri altında XVIII əsrdə təkan almıĢ dövlət və ictimai quruluĢun dəyiĢilməsi, Ģəxsiyyət azadlığı, formal hüquq bərabərliyi və s. məsələlərin ön plana çəkilməsi zəruri olaraq «Hüquqi dövlət»i bir nəzəri təlim və praktiki problem kimi alman filosoflarının, xüsusilə də Kant və Hegelin tədqiqat obyektinə çevrilmiĢdi. Hüquqi dövlət haqqında ilk dəfə yazan da məhz Kant olmuĢdur. Kant belə bir müddəanı irəli sürüb müdafiə edirdi: dövlətin təyinatı təkmilləĢdirilmiĢ hüquqdur, onun quruluĢunun və rejiminin hüquqa maksimum uyğunluğudur. Məhz bu müddəaya görə, Kant hüquqi dövlətin nəzəri yaradıcılarından biri hesab edilir. Hüquqi dövlətin əsas qanunu – Konstitusiyadır. Onda dövlət həyatının və ictimai həyatın hüquqi prinsipləri ifadəsini tapıb. Konstitusiyanın üstünlüyü hüquqi dövlətin ayrılmaz əlamətdir. Buna görə də hüquqi dövlət konstitusiyalı dövlətdir.
Demokratik və hüquqi dövləti səciyyələndirən əsas niĢanələrdən biri də dövlət hakimiyyətinin bölünmə prinsipidir. Hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi müasir dövlətlərin çoxunda, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında qanunvericilik yolu ilə təsbit edilmiĢdir. Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin III-IV hissələrində deyilir: «Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təĢkil edilir:
qaunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir.
icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının prezidentinə mənsubdur.
məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir. Bu konstitusiyanın müddəalarına əsasən, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarĢılıqlı fəaliyyət göstərir və səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildir». Əsas Qanunun mənasına görə hakimiyyət qollarının heç biri qola bilavasitə aid edilən funksiyaların icrasına müdaxilə etmir, lakin hər üçü eyni məqsədlə əlaqəli surətdə fəaliyyət göstərir, lazım olan hallarda biri digərini tamamlayır. Hakimiyyətin hər qolu üçün əsas tələb qanunlara dönmədən əməl edilməsidir. Hakimiyyət bölgüsü lap qədim dövrlərdən demokratiyanın əsas rəmzlərindən biri hesab edilir. XVII- XVIII əsrlərdə yaĢayıb yaratmıĢ məĢhur fransız hüquqĢünası ġarl Monteskye (1689-1755) müstəqil nəzəriyyə səviyyəsində hakimiyyətin bölünmə prinsipini elmi surətdə əsaslandırmıĢdır. O, 20 il üzərində iĢlədiyi və hüquq elmlərinin ensiklopediyası sayılan «Qanunların ruhu haqqında» (1748) əsərində qeyd edirdi ki, siyasi azadlıq ancaq hakimiyyətdən sui-istifadələrin olmadığı idarəçilik üsulları Ģəraitində mövcud ola bilər. Daha sonra Monteskye göstərirdi ki, hər bir dövlətdə üç hakimiyyət mövcuddur-qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri. Azadlıq, Monteskyeyə görə, qanunlarla icazə verilən hər bir Ģeyi etmək hüququndan ibarətdir. Azadlığın məhz belə anlamı Monteskyeni müasir hüquqi dövlətin banisinə çevirmiĢdi. Hüquqi dövlət, artıq qeyd edildiyi kimi, qanunların aliliyini təmin edən siyasi təsisatdır. O, hakimiyyət orqanları sisteminin ədalətli təĢkilini, bu orqanların fəaliyyət sahələrinin, funksiya və səlahiyyətlərinin dəqiq müəyyən edilməsini, baĢqa sözlə, hakimiyyətin bölünməsi prinsipinin qeyri-Ģərtsiz həyata keçirilməsini tələb edir. Hüquqi dövlətin bu iki keyfiyyət əlamətləri bir-birilə üzvi surətdə bağlıdır, biri digəri olmadan mümkün ola bilməz. Deyilənlərdən belə bir aĢkarlıq yəqin olunur ki, hüquqi dövlətdə hamı, ilk növbədə dövlətin özü qanunları gözləməlidir, necə deyərlər, qanuna bağlı olmalıdır. MəĢhur fransız mütəfəkkiri J.J.Russonun sözlərilə desək, məhz hüquqi dövlətdə hakimiyyət və vətəndaĢlar tərəfindən gözlənilən ən böyük ən birinci qanun – qanuna hörmət qa- nunu olmalıdır. Deməli, dövlət həm qanunları yaradarkən, həm bu qanunları tərtib edərkən, nəhayət, ümumiyyətlə, öz çoxĢaxəli funksiyalarını həyata keçirərkən, hüququn prinsiplərindən çıxıĢ etməlidir.
Respublika (lat.respublika ictimai iĢ) - ali dövlət hakimiyyətini əhali tərəfindən müəyyən müddətə seçilən seçkili orqanların həyata keçirdiyi idarəçilik formasıdır. Respublika idarəçilik formasının ümumi əlamətləri aĢağıdakılardır:
dövlət baĢçısının və ali dövlət hakimiyyətinin digər orqanlarının müəyyən müddətə seçkililiyi;
dövlət hakimiyyətinin Ģəxsi hüquqla deyil, xalqın tapĢırığı üzrə həyata keçirilməsi;
dövlət baĢçısının qanunla nəzərdə tutulan hallarda hüquqi məsuliyyəti;
ali dövlət hakimiyyəti qərarlarının bütün digər dövlət orqanları üçün məcburiliyi; Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|