Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

32 
 
ĠnkiĢaf  prosesində  orqanizimdə  assimiluasiya,  disimilyasiya  və  differensasiya  baĢ  verir. 
Toxumalar, orqanlar və onların sistemi formalaĢır. 
 
Differensasiya,  inkiĢaf  prosesində  xüsusi  keyfiyyət  kəsb  edən  orqan,  toxuma  və 
hüceyrələr  arasında  baĢ  verən  biokimyəvi,  marfoloji  və  funksional  fərqlərlə  səciyələnir  və 
embrion  dövründə  intensiv  Ģəkildə  gedir.  Sonra  isə  sönməyə,  yavaĢımağa  baĢlayır  və  bu 
yavaĢımada  hüceyrə,  orqan  və  toxumalarda  müxtəlif  sürətlə  baĢ  verir.  Sonrakı  mərhələdə  isə 
hormanlar  və  sinir  sisteminin  köməkliyi  ilə  ayrı-ayrı  orqanların  fəaliyyəti  arasında  uzlaĢma, 
nizamlanma gedir, birlik yaranır ki, bunada inteqrasiya deyilir. Məsələn: Ġnteqrasiya sayəsində 
bütün  orqanlar  arasında  fəaliyyətcə  ahəngdarlıq  yaranır  və  bunun  da  nəticəsində  orqanizm 
özünü  xarici  mühüt  Ģəraitinə  uyğunlaĢdırır.  Ontogenezdə  cinsiyyət  orqan,  toxuma  və 
hüceyrələrin  differensasiyasının  güclənməsi,  böyümə  sürətinin  aĢağı  düĢməsi  ilə  müĢaiyət 
olunduğu halda, cinsiyyət üzvlərin isə sürətlə böyümə orqanizmin inkiĢafının ləngiməsilə bağlı 
olur.  Bir  sıra  hallarda  isə  böyümə  və  inkiĢaf  eyni  vaxtda  intensivləĢir. Və  ya  əksinə  əlveriĢli 
Ģəraitdə böyümə və inkiĢaf proseslərinin depresiyası baĢ verir. 
 
Bütün  kənd  təsərrüfatı      heyvanların  fərdi  inkiĢafı  ontogenezi  üçün  aĢağıdakı  genetik,  
biokimyəvi, marfoloji və fizioloji qanunauyğunluqlar səciyyəvidir. 
 
Ontogenezin  əsas  qanunauyğunluqları,  fərdi  inkiĢafın  ümumi  qanunauyğunluqları; 
bərabərsizlik, 
dövürlük 
və 
inkiĢafın 
ritmliyidir. 
Heyvanların 
böyüməsini 
bu 
qanunauyğunluqlarının  öyrənilməsi  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  ontogenezde  böyümə  sürəti  qeyri 
bərabər  Ģəkildə  dəyiĢir.  Belə  ki,  böyümə  dövründə  canlı  kütlənin  artması  əvvəlcə  ləng  gedir, 
sonra sürətlənir və böyümənin sonunda yenidən yavaĢıyır. 
 
Böyümə  və  inkiĢafın  bərabərsizliyi,  böyüməkdə  olan  orqanizmdə  baĢ  verən  kəmiyyət 
dəyiĢiklərini öyrəndikdə yaĢla əlaqədar olaraq böyümə sürətinin və çəki artımının qeyri bərabər 
sürətlə dəyiĢməsi nəzərə çarpır. Q. ġmitin , A. Ağabəylinin tətqiqatlarının nəticəsi göstərir ki, 
buzov  və  kəlçə  embrionu  öz  çəkisini  ilkin  çəkiyə  nisbətən  birinci  ayda  600  dəfə,  ikinci  ayda 
43,3  dəfə,  altıncı  ayda  2,5  dəfə,  doqquzuncu  ayda  1,4  dəfə  artırmıĢdır.  Tətqiqatlarda 
müəyyənləĢdirilmiĢir ki, cavanlara gövdənin ümumi kütləsinin artması muxtəlif yaĢ dövrlərində 
qeyri bərabər gedir. 
 
Gövdənin  böyümə və inkiĢafındakı  qeyribərabərlik  özünü müxtəlif dövrlərdə  ayrı-ayrı 
orqanlarda  da  göstərir.  Ayrı-ayrı  orqan  və  toxumaların  böyüməsi  öz  aralarında  və  onların 
orqanizmin ümumilikdə böyüməsilə müqayisə etdikdə böyümənin qeyri bərabərliyi daha aydın 
nəzərə  çarpır.  Heyvanların  böyüməsinin  bərabərsizliyi  üzrə  tətqiqatlar,  Rusiya  zootexnika 
elminin  banilərindən  N.  R.  Çirvinski  tərəfindən  aparılmıĢdır.  O  müəyyən  etmiĢdir  ki,  
qoyunların  skletinin  ayrı-ayrı  sümükləri  müxtəlif  sürətlə  böyüyür.  Beləki  doğumdan  sonrakı 
dövrdə qabırğalar bilək sümüyünə nisbətən 5 dəfə artıq sürətlə böyüyür.  
 
Göründüyü  kimi  periferik  skletin  sümükləri  (çiyin,  bud,  baldır,  dirsək)  doğulduqdan 
sonrakı  dövrdə,  ox  skleti  sümüklərinə,  fəqərələrə,  qabırğaya,  döĢ  sümüyünə  nisbətən  ləng 
böyüyür. 
 
V.  Ektova  görə  postembrional  dövrün  18  ayı  ərzində  qaramalda  sümüklərin  böyümə 
əmsalı orta hesabda 18,3% olduğu halda, bu göstərici ox skleti üzrə 21,99% ətraf priferik skleti 
sümükləri üzrə 16,99% olmuĢdur. 

---

33 
 
 
A. Maliqanova görə embironal və postembrional dövrlərdə dəri, əzələ sürətlə, beyin isə 
lənd artır. Xayalar ana bətnində ləng postembrional dövrdə sürətlə böyüyür. 
 
A. N. Severtsev göstərir ki, ayrı-ayrı orqan və sistemləri böyüməsi, qeyri, müntəzimliyi 
qanuna  tabe  olması  onların  müxtəlif  rüĢeym  qatlarından,  yəni  ektoderma  və  mezodermadan 
əmələ  gəlməsi  ilə  əlaqədardır.  Yəni  bu  rüĢeym  qatları  müxtəlif  vaxtlarda  əmələ  gəlir  və 
formalaĢır. 
3.Kənd təsərrüfatı heyvanlarının fərdi inkişaf dövrün müxtəlifliyi və  uzun ömürlülüyü. 
       Heyvanlar  növündən  və  fərdi  xüsusiyyətindən  asılı  olaraq  müxtəli  ömür  uzunluğuna 
məxsusdurlar. Məsələn: elə balıqlar var ki, (erkəklər ) 2-3 il yaĢayır. Ancaq ġuka,  Lasos 100-
200  il  yaĢaya  bilirlər.  Cəmən  qurbağaları16,  Jaba  35  il,  timsah  və  tısbağalar  300  ilə  qədər 
yaĢayırlar.  Bir çox quĢ növləri (bülbül, göyərçin, skvorsı, Ģeqlı) 15-50 il, bir çoxları  100-170 
(popuqay, sokol ) ilə kimi yaĢayırlar. ƏhliləĢmiĢ ev qazları 100 ilə kimi yaĢamıĢlar. Ġnəklər 20-
25 il, At- 50 il, fil 100 ilə qədər yaĢayır. Məsələn: Almaniyada ən yaĢlı inək 40 il yaĢamıĢ və 37 
il süd vermiĢdir. Digər bir inək 34 il yaĢamıĢ və 29 il ondan süd sağılmıĢdır. PolĢada Siva adlı 
inək  35  bala  vermiĢ  və  hamısıda  erkək  fərd  olmuĢ  və  ən  axırıncı  sağımında  2700  kq  süd 
vermiĢdir. 
       Müxtəlif  kənd  təsərüfatı  heyvanları  embrionun  böyüməsinə,  istifadə  olunma  yaĢına  və 
canlı kütlə göstəricilərinə görə bir-birindən fərqlənirlər.( Cədvəl -3) 
Müxtəlif növlərin ontogenez göstəriciləri.Cədvəl-3. 
 
S\N  Heyvanların növü 
Ömrü ,illə 
Embrional 
dövri, gün 
Böyümə 
,il 
YaĢlı dövürdə 
canlı  kütləsi, 
kq. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Fil 
Dəvə 
At 
Ġribuynuzlu qaramal 
Donuz 
Qoyun 
Ġt 
PiĢik 
DovĢan 
CamıĢ 
150 
25 
35 
30 
11 
12 
11 
9,5 
7 
35 
650 
390 
340 
285 
120 
154 
62 
60 
30 
305 
40 
6 
5 
4 
2 
1,5 
2 
1,5 
1 
7 
3000 
600 
500 
450 
300 
60-70 
15-20 
3,5 
4-6 
550 
 

---