7
Ümumi məhsul istehsalı 2000-ci ildə 89584 min ton ət istehsal olunmuĢdursa 2007-ci ildə
98894 min tona çatmıĢdır ki, buda dünyada adam baĢına 14,5 kq donuz əti deməkdir.Avropa
dövlətlərində isə adambaĢına düĢən donuz əti 39,8 kq olmuĢdur.
Heyvandarlığın digər sahəsi olan qoyunçuluq sahəsidə son illərdə dəyiĢiklik baĢ vermiĢdir.
Yəni dünyada əvvəlki illərə nisbətən qoyunların baĢ sayı 1,85% keçilər isə 13,9 %
yüksəlmiĢdir. Qoyun əti istehsalı müvafiq olaraq 8,8% keçi əti isə 26,3 artmıĢdır. Qoyunların
baĢ sayı son illərdə ən çox artan ölkələrdən Rusiya 125,5%, Asiya ölkələrində isə 2000 ci ildə
369705 min baĢ olmuĢdursa 2007-ci ildə 455740 min baĢa çatmıĢdır. Qazaxstan dövlətində
2000-ci ildə ümumi qoyunun baĢ sayı 8725 min baĢ olduğu halda 2007-ci ildə 12813min baĢa
çatmıĢdır ki, bu da 146,9% deməkdir. Qoyunların baĢ sayının azalması Bolqarıstanda 64,1%,
Portuqaliyada 60,2%, Əfqanıstan 67,5%, Avstraliya 72,3%, Okeanlarda 75,7%-ə qədər
azalmıĢdır. Məhz bu göstəricilər bilavasıtə qoyun əti istehsalına təsir göstərmiĢdir. Dünyada
qoyun əti istehsalı artaraq 108,8% (8295 min.baĢ )-ə çatmıĢdır. Rusiyada 137,7% (146 min ton
), Çin 138,9% (2000 min ton ), Ġranda 136,8 % (390 m.t), Qazaxstanda 133,3% (116 m.t ),
Kanada da 163,6% (18 m.t ), Meksikada 145,5% (48 m.t) və s. Ġl ərzində adam baĢına düĢən
ətda Bolqarıstan 6,8 kq, Ġspaniyada 5,0 kq, Ġngiltərədə 5,4 kq , Ġranda 4,9 kq, Qazaxstanda 7,2
kq, Qırğızıstanda 8.6 kq, Monqolustanda 65 kq , Okeanlarda 41,2 kq, Avstraliyada 33.7 kq,
Yeni Zellandiyada 140,3 kq-a çatmıĢdır. Adam baĢına ən az ət istehsalı Rusiyada 1,0 kq ,
Ukraynada 0,2 kq, ġimali Amerikada 0,2 kq , Kanada da 0,5 kq , Meksikada 0,4 kq olmuĢdur.
Dünyada quĢ əti istehsalıda 27,8% artmıĢdır. Yumurta istehsalı 14,4% çoxalmıĢdır. Avropada
quĢ əti 18,8%, yumurta 4,6% çoxalmıĢdır. Asiyada isə əvvəlki illərə nisbətən quĢ əti 36,1%
yumurta istehsalı isə 18,75 %yüksəlmiĢdir.
Dünya kontigentlərini və ölkələrini təhlil etdikdə məlum olur ki, əhalinin ərzaq məhsullarına
olan tələbatın ödənilməsi üçün mütərəqqi yetiĢdirmə üsullarından, xüsusən biotexnoloji
üsulların tədbiqi, yüksək seleksiya tədbirlərin həyata keçirilməsi alim və mütəxəsislər üçün
vacib məsələdir.
Zootexniya haqqında anlayış.
Zootexniya yer üzərində ən qədim elmilərdən biri sayılır. Elm o vaxt inkiĢaf edir ki, öz
nailiyyətlərini praktiki olaraq həyata keçirir. Zootexniyanın bir elm kimi inkiĢafı heyvanların
təkmilləĢdirilməsi və yeni cinslərin yaradılması ilə sıx əlaqədardır.Heyvandarlıq insanlar üçün
lazım olan
qida məhsullar verir ki, bu sahə zootexniyaya aidir.
Zootexniya sozü yunan sözü olub iki hissədən ibarətdir. zoon-heyvan, tennos- texnika.
Beləliklə zootexniya heyvandarlıq-texnikası və ya kənd təsərrüfatında heyvandarlıq məhsulları
istehsalının bolluğunu yaratmaq üçün mövcud cins və cins quruplarından istifadə edərək yeni
cins və tiplərin yaradıcısı hesab olunur. Bir çox alimlər belə hesab edirlər ki, bu elmi insanlar
öyrənməyə ilk heyvanların yetiĢdirilməsi dövrü-mezolit dövründən baĢlayıb.
Bizim eradan qabaq 1-ci əsirdə yaĢamıĢ Rim alimi Mark Terensey Varron
yazırdı”Ġnsanın yaĢaması üçün birinci mərhələ təbii yaĢayıĢ forması idi ki, buda təbiət
tərəfindən bəxĢ edilmiĢdir. Ġkinci mərhələ-insan öz xeyri üçün meĢə heyvanlarınin
öyrənməsidir.Üçüncü mərhələ-əkinçilikdir. Bu onu əks etdirir ki, insamlar əkinçilkdən qabaq
heyvanların yetiĢdirilməsi ilə məĢğul olmuĢlar. Qədim zamanlarda ən savadlı-elmili adamlar
8
heyvandarçı olmuĢlar. Bu onu göstərir ki. kənd həyatının poetik formasını astronomlar göy
ulduzlarını heyvan adları ilə adlandırmıĢlar.(Oven,Teles,Kozeroq...).
Bizim eradan qabaq 30-cu illərdə Mark Terensey Varron birinci dəfə olaraq heyvandarlıq
elmində qaramalın təyin olunması və onun yemləndirilməsi və ondan gəlirin əldə olunması
barədə yazmıĢdır.
Heyvandarlıqla məĢğul olan qədim alimlərin təklifləri, heyvanların yetiĢdirilməsi,
yemlənməsi və saxlanmasının elmi əsasların tədbiq olunması ilə bağlıdır. Hələ o vaxt insanlar
heyvanların xarici görünüĢünə (eksteryer), nəslin keyfiyyətinə görə qiymətləndirmə
aparırlarmıĢ. Məsələn, bizim eradan 2700-il qabaq Çində Seya-Sı-Se öz kitabında daxili
orqanların inkiĢafına və sinir sisteminə əsasən atların eksteryer statlarına görə qiymətləndirmə
apararaq iri gözlərin olması ürəyin böyüklüyünü, qulaq uzunluğu-qara ciyərin iriliyini, burun
deĢikləri iriliyi-ağ ciyərin yaxĢı inkiĢaflığını göstərmiĢdir.
On dördüncü əsirdə ərəb həkimi Əbu Bəkir ilk dəfə qaçıĢ atlarının eksteryerə görə
qiymətləndirilməsini təklif etmiĢdir.
Heyvandarlığın müxtəlif formada inkiĢafı bürünc əsrində baĢlamıĢdır. Bu
dövürdə çoxlu at,
iri buynuzlu qaramal, qoyun, keçi, donuz cinsləri yaradılmıĢdır ki, bunların əsasında indiki
mövcud cinslər yaradılmıĢdır. Bizim eradan qabaq VI əsrdə yunan həkimi Akmeon ilk dəfə
olaraq heyvanların daxili orqanlarının quruluĢunu vermiĢdir. Qədim zootexniyanın inkiĢafında
filosoflardan Hipokrat, Aristotel, Qaya, Pliniya, Tita Lukresiya Kara, Marka Terisiya Varrona
və s. çox böyük zəhmətləri olmuĢdur. Bir çox təkliflər o vaxt özünü doğrultmuĢdur. Məsələn
Mark Terensiya Varron kənd təsərrüfatı sahəsində damazlıq donuzların seçilməsi üçün çoĢqalar
ana altından 2-aylıqdan sonra ayrılır və uzunbədənli baĢı balaca donuzlar damazlıq üçün ayrılır
ki, belə heyvanlar tezyetiĢkən və çox bala verən heyvanlar olurlar. Çünki, həmin heyvanlarda
cüt məmələrin sayı çox olur ki, bu da çox bala vermə qabiliyyətinin yüksək olmasını göstərir.
Yunan sərkərdəsi Ksenofont bizim eradan qabaq III əsrdə yürüĢlərin birində yazmıĢdır ki, uzun
barmaqlı yeni doğulmuĢ dayça gələcəkdə iri gövdəli at olmağı deməkdir.
1848-ci ildə fransız alimi Bodeman ilk dəfə olaraq zootexnik termini iĢlədmiĢ və bir elm
kimi canlı maĢınların texnoloqu və yaxud heyvanların yetiĢdirilməsi, yemlənməsi və
saxlanmasını idarə edən texnoloq kimi tədbiq olundu. Heyvandarlıqla məĢğul olan adamları
zootexnik adlandırdılar. Zootexnika ictimai-iqtisadiyat, zoologiya, anatomiya, fiziologiya,
darvinizm, genetika, biologiya , biokimya, mikrobiologiya və baĢqa elmlərlə, eləcə də
heyvandarlığın tarixi təcrübəsi ilə sıx əlaqədardır.
Fəsil I. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi
.
Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetiĢdirilməsi elmi ev heyvanlarının
məhsuldarlığının artırılması, sayının çoxaldılması, mövcud cinslərin təkminləĢdirilməsi, yeni
cinslərin yaradılması ilə, damazlıq iĢlərinin nəzəri və praktiki cəhətdən iĢlənməsi məqsədi ilə
mövcud olan və yeni kəĢf edilən tədbir və vəsaitləri öyrənib tətbiq etməklə məĢğul olur. Bu elm
vasitəsilə yaradılmıĢ hər hansı cins və qrupların fərqləndirici parametirləri, bütün yeniliklərin
dürüstlüyü riyazi yol olan biometrik təhlilər əsasında dəqiqləĢir. Deməli yetiĢdirmə elmi ev
heyvanlarının təkmilləĢdidrilməsinin riyazi əsaslarla idarə edən elmidir. Bu elm damazlıq iĢinin