Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

9 
 
elmi  əsasları  və  praktiki  qaydalarını  istehsalat  qanunlarına  və  materialist  biologiyaya 
əsaslanaraq tərtib edir. 
1.Kənd təsərrüfatı heyvanların mənşəyi və əhliləşdirilməsi. 
          Heyvanların  mənĢəyi  məsələsi  ilə  Ç.Darvindən  qabaq  Pallas,  Liney,  Küvye,  Sent  Ġllr,  
Yuart  və  baĢqaları  məĢğul  olmuĢlar.  Sonralar  XIX  və  XX  əsrin  əvvəllərində  K.F.Midendorf, 
Y.A.Baqdanov,  A.A.Brauner,    P.N.KuleĢov,  M.F.Ġvanov,  V.Ġ.Qromova,  S.N.Boqolyubski, 
H.B.Zərdabi, Ġ.Ġ.Kaluqin və.s. kimi alimlərin böyük xidmətləri olmuĢdur. 
         Ev  heyvanlarının  mənĢəyinin,  tarixi  təkamülünün  onun  qanunauyğunluğunun,  bu 
heyvanların  növlərinin,  növdaxili  tərkiblərinin  öyrənilməsinin  yeni  formaların  əmələ  gəlməsi 
proseslərinin idarə edilməsinin və yeni cinslərin yaradılmasında böyük əhəmiyyəti vardır. 
        Alimlərin  apardığı  tədqiqatlara  əsasən  qaramalın  əcdadı  tur    (latınca  –Bostaurus)  olduğu 
idia  olunur.  Turlar  məskən  etibarilə  iki  qola  ayrılır.  Avropa  və  Asiya  turu.  Axırıncı    ana  tur 
1627  –ci  ildə  PolĢada,  Yaktoruv  meĢəsində    tələf  olmuĢdur.  Turun  bütün  növləri  çox  iri 
olmuĢlar. Onların cidov hündürlüyü 140-150 sm (bəzən 180-200sm )-ə bərabərdir. Uzunbədənli 
iri  baĢa  (çəkisi  34  kq  ),  qüvvəli  buynuza  (çəkisi  14  kq  )  ,  kütləli  boyuna,  dəruin  və  enli  döĢ 
quruluĢuna malik  olmuĢlar. Bunlara   Heyvanlar  aləminin ali siniflərindən olan əhliləĢdirilmiĢ 
heyvanlar  cütbarmaqlı  və  ya  cütdırnaqlılar  (Artioctuia    ),  qeyri-cütbarmaqlılar  və  ya  qeyri 
cütdırnaqlılar (Perissdactuia ), və sair dəstələrə mənsubdur. At, qaramal, davar ( qoyun, keçi ), 
donuz, ev quĢları (toyuq, qaz, ördək. hinduĢka və.s. ) və müəyyən dərəcədə ev dovĢanı , dəvə, 
eĢĢək, qatır, zebu, camıĢ  kənd təsərrüfatı heyvanlarına aid  edilir. Çünki  bu heyvanlardan (At, 
eĢĢək  və  qatırdan  baĢqa)  kənd  təsərrüfatı  üçün  yararlı  məhsullar  alınmaqla  əhalinin  ərzaq 
məhsullarına olan tələbatın ödənilməsinin əsasını təĢkil edir.  
 Məməlilər. Məmməlilərin  ən xarakter  əlaməti onlarda süd  vəzilərinin olmasıdır,  bu vəzilərin 
sekresiyası  olan  süd,  məməlilərin  balalarını  bəsləməklə  yanaĢı  insanlar  üçün  əvəz  olunmaz 
qidadır. Məməlilərə xas olan bir sıra baĢqa əlamətlər də var bunlar da; tüklə örtülmüĢ dəri, dörd 
kameralı  ürək,  ağ  ciyərlərin  yaxĢı  inkiĢaf  etməsidir.  Ağ  ciyərlər  məməlilərə  yer  üzərində 
tənəffüs  etmək  imkanı  yaradır.  Bəzi  məmməlilər  (suiti,  dəniz  ayğırı,  balina,  delfin)  quru 
yaĢayıĢından yenidən su mühütünə keçmiĢdir. Onların məmməlilərə xas olan diri bala doğması, 
balanın südlə bəsləməsi, ağ ciyərlər vasitəsilə tənəffüs etməsi xassələri mühafizə olunmuĢdur. 
Məməlilər xarici mühüt Ģəraitinin təsiri və təbii seçilmə nəticəsində öz bədənlərinin quruluĢuna 
görə bir-birindən o qədər fərlənirlər ki, onları dərin öyrənmək üçün dəstələrə, fəsillərə, cinslərə 
və növlərə bölürlər. 
Məməli  ev  heyvanları  üç  dəstəyə:  piĢik  və  it  –yırtıcılar  dəstəsinə,  ev  dovĢanı-gəmiricilər 
dəstəsinə,  at,  qaramal,  qoyun,  keçi,  donuz,  maral,  dəvə,  eĢĢək,  qatır-dırnaqlılaq  dəstəsinə 
mənsubdur.  Dırnaqlılaq  dəstəsi  iki  yarımdəstəyə-təkbarmaqlılar  və  qoĢabarmaqlılara  ayrılır. 
Təkbarmaqlıların ayaqlarında barmaqların sayı tək olur. QoĢabarmaqlıların ayaqlarında isə cüt 
barmaqlar olur. 
Təkbarmaqlılara: tapirlər, kərkədanlar, atlar fəslinə ayrılır. Atlar –equidae fəslinə: zebra, eĢĢək, 
qatır,  və at növləri aid edilir. 

---

10 
 
Cütbarmaqlılar  dəstəsi  gövĢəyənlər  (pop  Ruminantia  )  və  gövĢəməyənlər  yarımdəstəsinə 
bölünür.  GövĢəyənlər  yarımdəstəsinə  boĢbuynuzlular  (Cavicornia    yaxud  Bovidae  ) 
Ģaxəbuynuzlular-  maralbuynuzlular  (Cervicornia  )  ailələri  daxildir.  GövĢəməyən 
cütbarmaqlılara isə donuzlar ( Suldae ) ailəsi daxildir ki, bu da babirus (Babirussinae ), pekari 
(Taiassinae ) və əsl doniuzlar (suinae ) yarımailəsinə mənsubdur. 
Qaramal  sırasına  (antiloplar  müstəsna  olmaqla  )  iki  camıĢ-  Asiya  camıĢı  (Bubalis  ),  Afrika 
camıĢı  (Synserus  )  və  bir  öküz  (Bos  )  cinsi  daxildir.  Axırıncı  cins  sırasına  adi  donqarsız  və 
donqar  mallar  (Bos  )Yak  (Poephagus  ),  cənubi  Asiya  öküzləri  (Bibos  )  və  bizon-zubr  (Bison 
)yarımsoyları  daxildir.  Hər  bir  soy  daxilində  müxtəlif  yarımsoylar  arasında  aparılan 
çarpazlaĢdırma nəticəsində müxtəlif  balavermə qabiliyyətinə malik olan nəsil alınır, məsələn 
zubr-bizon, 
zebu-qaramal, 
qaramal-zubr, 
yak-qaramal, 
bantenq-qaramal 
və.s.
 
  
ġəkil-1  Banteq, Bizon, Zebu, Yak. 
Cütbarmaqlılar dəstəsinin yarımdəstələrə bölünməsi ardıcıllığı.: Ev qoyunlarının əcdadı üç 
vəhĢi- muflan, arkar və  arqalilər hesab olunur. Muflanlar Aralıq dənizi adalarında (Korsiki və 
Sardaniya  )  və  Qərbi  Asiyanın  sərt  qayalarında  yaĢayan  kürənqonur  rəngli,  çiyinləri  tünd, 
böyürləri  ağ  ləkəli  olan  heyvanlardır.  Muflonların  cidov  hündürlüyü  70-80  sm,  anaların 
canlıkütləsi  40-50  kq,  qoçların  canlı  kütləsi  60-65  kq-dır.  Muflon  qısaquyruq  və  qismən 
yağlıquyruqqoyunların  əcdadı  sayılır.Arkarlar,  muflonlara  nisbətəniri  gövdəlidirlər.  Bunlara 
Xəzər  dənizi  düzənliklərində  və  Qazaxstan  sərhalarında  rast  gəlmək  olar.  Bunların  alnı 
ensiz,batıq,  buynuzlarının  arası  nisbətən  gen,  buynuzların  halqaları  dərin,  rəngi  sarumtuldur. 
Arkarların cidov hündürlüyü 100-110 sm çəkisi 100-150 kq –dır.Yun məhsuldarlığı 1-2 kq-dır. 
Arkarlardan  uzunquyruq  və  yağlıquyruq  qoyun  cinsləri  törəmiĢdir.  Arqalilər  cənubi  Altay, 
Silyuken  və  Tannu-Ula  sıra  dağlarında,  kaçqarlar  isə  Qazaxstanını  Ģimali-Ģərq  hissəsində  , 
Cunqar, Ala-Tau dağındaTyan-ġan və Pamirdə yaĢayırlar. Bu qoyunları cidov hündürlüyü 120-
125  sm,  canlı  kütləsi  isə  150-180  kq-a  çatır.  Bəzi  alimlərin  fikirincə  .arqalidən  quyruqlu 
qoyunların və qismən merinos qoyunları törəmiĢdir.
 
Ev  donuzların  əcdadı:  Donuzlar  ailəsi  gövĢəməyən  cütbarmaqlar  yarımdəstəsindən  olmaqla 
babirus  (Babirussinae  )  pekari  (Tajassinae  )  və  əsil  donuz  (Suinae  )  yarımailələrinə  bölünür. 
Əsil  donuz  soyu  Avropada,  Asiyada  və  ġimali  Afrikada  yayılmıĢdır.  Buraya  3  yarımsoy, 
(yaxud  böyük  növlər  )daxildir:  1)  Sus  Eusus  dargövdəli  ,uzunayaqlı,  burnunda  ziyil  olan 
heyvandır. 2)Sus Striatousus zolaqlı Asiya donuz növü və irqləri. Bunlar Yaponiya adalarında, 
Taylanda, Sumatruda, Çində, Hind-Çində, Hindistanda yayılmıĢdır. 3) Sus  cinsi –vəhĢi Avropa 
qabanı adlandırılır. Avropa vəhĢi donuzun cidov hündürlüyü 80-100 sm, gövdə uzunluğu 150-
180  sm,  canlı  kütləsi  150-200  kq,  bəzəndə  250-300  kq-a  çatır.  Bütün  bədəni  sərt  qara  uzun 
tüklə  örtülüdür,  baĢ  uzunsov,  burun  nahiyəsi  yaxĢı  inkiĢaflıdır.Onlar  20-25  il  yaĢayır  və  hər 
doğumda  4-5  bala  verir.  Cavan  donuzların  əti  dadlı  və  çox  keyfiyyətlidir.  VəhĢi  Asiya 
donuzları: Orta, Cənubi və Qərbi Asiya ərazisində rast gəlinir. Avropa vəhĢi donuzlara nisbətən 

---