Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

15 
 
Naxırda  aparılan  seleksiyanın  səmərəli  olub  -olmamasını  müəyyən  etmək  üçün  Ġohansen  
təklif  etmiĢ  olduğu  düsturdan  istifadə  etmək  lazım  gəlir. 
S
səm 
=   
   ;  burada  :    S
səm
-seleksiya    səmərələliyi,  d-seleksiya    diferensialı,  h
2
-irsən    keçmə  
əmsalı, Ġ-  nəsil  arasında  olan  müddət  (interval ) 
Genetik  artım: 
GA =
  c- burada: h-irsən keçmə, Ġ-interval, C- dəyiĢkənlik əmsalı, Z - valideyinlərin orta 
yaĢı. 
Naxırın  seleksiya  diferensialı  nə  qədər  yüksək  olarsa,  damazlıq  özəyindəki  inəklərdən,  yüksək 
keyfiyyətlərdən  nəsil  alınması  ehtimalı  da  yüksək  olur.  Belə  olan  halda  seleksiya  diferensialının 
aĢağı  səviyyədə  olduğu  naxırlarda  naxırın  tezliklə  keyfiyyətcə  yaxĢılaĢacağına  ümid  bəsləmək 
olmaz. 
Bəzən  də  olur  ki,  seleksiya  diferensialının  əhəmiyyətli  dərəcədə  böyük  olduğu  naxırlarda 
əlamətlərin dəyiĢkənliyinin böyük olmasından seçmə o qədər də səmərəli olmur. 
Bu  onu  göstərir  ki,  nəzərdə  tutulan  əlamətin  fenotip  dəyiĢkənliyindən  çox  xarici  mühüt 
amillərinin təsirindən asılıdır. 
Məlumdur  ki,  əlamətin  ümumi  fenotip  dəyiĢgənliyi  onun  fenotip  və  paratip  mühit 
səbəblərindən ibarətdir. Ona görədə seleksiyanın düzgün aparılmasında xüsusən kompleks əlamətlər 
üzrə qiymətləndirilmənin yerinə yetirilməsi vacibdir. 
Eyni  zamanda  kompleks  əlamətlərə  görə  seçilmə  növ  və  cindslərdə  bir-birindən  müəyyən 
qədər  fərqlidir.Yəni,  qaramalın  seçilməsi,  donuzlarda  və  quĢlarda  aparılan  seleksiya 
parametirlərindən fərqlənir. 
Təsərrüfatlarda xüsusən damazlıq ocaqlarında inəklərin qiymətləndirilməsində iri bala doğma 
qabiliyyəti, onun südlülüyü öyrənilir. Buna görə aĢağıdakı düsturlardan istifadə olunur. 
          P
1
 x P
2
 
K=   ------------- 
           100 
Burada: K-iri bala vermə əmsalı ,%; P
1
-buzovun doğulduqda çəkisi, kq; P
2
-ana inəyin çəkisi, 
kq. Buzovların 6-8 aylıqda anadan ayrıldıqda süd içmə qabiliyyəti aĢağıdakı formula əsasında təyin 
olunur. 
A
s 
=  B  -  B
1
;  Burada:  A
s  - 
Ġnəyin  südlülüyü,  B-buzovun  anadan  ayrıldıqda  çəkisi,  B
1
-buzovların 
doğulduqda  cəkisi.  Ġri  gövdəli  cinslərdə  buzovlar  anadan  ayrıldıqda  240-280  kq,  orta  çəkili 
cinslərdə 180-220 kq olur.  
Törəmə qabiliyyəti heyvanın müntəzəm olaraq normal bala inkiĢaf etdirmək xüsusiyyətidir. 
Ġrsiyyətin  aĢağı  göstəricisi  olan  törəmə  qabiliyyətinin  inəklərdə  nisbi    qurulması,  inəklərin 
seleksiyasında  xüsusi  buğaların  seçilməsi  onların  bir  neçə  nəsil  yoxlamaqla  qiymət  verilməsidir. 
Ġnəyin  bala  vermə  qabiliyyətini  təyin  etmək  üçün  törəmə  qbiliyyətinin  əmsalı  aĢağıdakı  düstur 
əsasında hesablanır. 
              
              /O-I /  x 365 
   T
q
 =   ---------------- 
                    D 
T
q 
-  Törəmə  qabiliyyəti.  O  -  doğumların  sayı,  D  -  birinci  və  axırıncı  doğumlar  arasında  günlərin 
sayı. YaxĢı  bala verən inəklərdə bu indeks 100% və  yuxarı olur. Törəmə qabiliyyəti əmsalı digər 
düstur ilədə hesablanır. 
 
                

---

16 
 
           
           365 
TQ
ə 
= -------- 
          DAD 
DAD-doğumlar arası dövr, gün.Törəmə qabiliyyəti əmsalı üçün tərəddüd 0,95-ə bərabərdir. Normal 
səviyyədə isə əmsal 1-ə bərabərdir. 
 
Seçmənin  səmərələliyinə  və genetik  quruluĢunun  yerdəyiĢməsinə  və  yetiĢdirmə  üsulları  daha  
çox  təsir  göstərir.  Burada  xüsusilə  çarpazlaĢdırma  və  qohumlarda  cütləĢdirmə  (inbridinq )  
əsas  götürülür. Bunların  təsiri  nəticəsində  populyasiyada  gen  tarazlığı  pozulur  və  panmikasiya  
prinsipi    öz    gücünü    itirir.  Bitgilərdə    və    heyvandarlıqda    hər    bir    çarpazlaĢmanın    tədbiqi  
populyasiyalarda  heteroziqot  orqanizmin  yaranmasına  səbəb  olur  və  onların  həyat  qabiliyyəti  
artır. Ġnbridinq  isə  əksinə  homoziqotluq  artır,  törəmə  funksiyası  və  həyat  qabiliyyəti  azalır,  
bəzi  hallarda  isə  onların  məhv  olmasına  səbəb  olur. 
   Heyvanların    genetik    strukturunun    çarpazlaĢdırmanın    təsirinin,    genotiplərinin    sayının  
dəyiĢməsini    allelərə    görə,  oxĢar    heyvan    qruplarını    müĢahidə    ütmək    olar.  Məsələn:  
qandoydurma        çarpazlaĢdırmada    əldə    edilmiĢ    hər    mələz    nəsli    yaxĢılaĢdırıcı    buğa    ilə  
çarpazlaĢdırdıqda  əldə  edilmiĢ  hər  mələz  nəsli  yaxĢılaĢdırıcı  buğa  ilə  çarpazlaĢdırdıqda  həmin  
cinsin    mələzlərində    genlərin    konsentrasiyası    artır,  yaxĢılaĢan    heyvanlarda    isə    azalır,    bu    o  
deməkdir  ki,  genofondda  arzu  olunmayan  əlamətlər  arzu  olunan  əlamətlərlə  əvəz  olunur və  
yaxĢılaĢma  istənilən  istiqamətə  döğru  yönəldilir. 
Populyasiyada  seçmə  əsasən  3- istiqamətdə  gedir. 
1. Dominant  əlamətləri  saxlayıb  resessivləri  çıxdaĢ  etmək. 
p
2
AA + 2pq Aa +q
2
 
2. Resessiv  əlamətləri  saxlayıb  dominantları  çıxdaĢ  etmək. 
p
2
 + 2pq Aa  + q
2
 aa 
3. Heteroziqot  fərdlərin  saxlanması  ilə  hər  iki  homoziqotların  tədricən  azaltmaq . 
p
2
 + 2pq Aa +q
2
 
Norma  nisbəti   16% AA + 48% Aa + 36% aa  qəbul  etmiĢ olsaq  hər hansı  seçməni  aparmaqla  
nisbət  dəyiĢir.  
Heyvan    populyasiyalarının    öyrənilməsində    əsas    məsələlərdən    biri    də    populyasiyaların  
tərkibində    olan    genotiplərin    xarici    mühüt    Ģəraitinə    göstərdiyi    reaksiya    nprmasıdır.  Daha  
doğrusu    yaxĢı    yemləmə    Ģəraitində    populyasiya    öz    potensial    imkanını    göstərə    bilir,  qıt  
yemləmədə  isə  göstərə  bilmir. 
Populyasiyaların  normal  strukturuna  dair  konkret   misal  göstərək: tutaq  ki,  qaramal  naxırının    
tərkibində    16%    qırmızı    (aa)    resissiv    fərdlər,  84%    isə    dominant    qara    (AA)    homoziqot    və  
eləcədə  heteroziqot  (Aa)  qara  fərdlər  vardır. VerilmiĢ  əlamətə  görə  populyasiyada  homoziqot 
və    heteroziqot    qara    fərdlərin    miqdarını    müəyyən    etmək    lazımdır.    Onu    bu    düstura    əsasən  
(hardi-Vaynberq ) tapırıq . 
p
2
 AA + 2p.q Aa + q
2
 aa=1 
Bu  zaman  biz  populyasiyanın  (rəng  əlamətinə  görə )  naxırın  tərkibini  % -lə  verə  bilərik. 
Naxırın  tərkibi = 36% AA+ 48% Aa + 16% aa olur. Müxtəlif  heyvan  cinslərinin  və  növlərinin  
çarpazlaĢdırılmasında  1 nəsil  mələzləri  bir  sıra  əlamətlərinə  görə  genotipcə  hetroziqotluğu  
(Aa)    ilə    xarakterizə    olunur.  Bu    cür    heyvanlar    əmtəə  nöqteyi    nəzərincə    və    yeni    heyvan  
cinsləri  yaratmaq  üçün  qiymətli  material  sayılır. Birinci  nəsil  mələzləri  heteroziqot  olmaqla  
,  yüksək    həyat    qabiliyyətinə    və    yüksək    məhsuldarllığına    görə    (heterozis    hadisəsi  )  
fərqlənirlər . Lakin  heteroziqot  ( yəni  heterozis )  sonrakı  nəsillərdə  tədricən  sönə  də  bilir 

---