19
Zərif konstitusiya tipindən olan heyvanlarn(qaba tipin əksinə olaraq) dərisi nazik,
sumuyu incə, bası yqngül və kiçik, ayaqları yüngül, boyunun dərisi qirisli, yelini qisa, seyrək
tüklərlə örtülmüs olur. Mədəni heyvan
cinslərinin əksıri, minik və qosqu atlari, südlük
və ətlik qaramal cinslərində zərif konstitusiya
tipi müĢahidə edilir. Möhkəm konstitusiya
tipindən olan heyvanlarin dərialtı birləĢdirici
toxumasi az inkisaf edir, piy demək olar ki,
toplanmır, əzələləri qüvvətli olur, qan dövranı,
tənəffüs sistemi , həzm orqanlari yaxsı
fəaliyyətdə olur, vəziləri nisbətən inkisaf edir.
Zərif, quru konstitusiya tipi (südlük qaramal
);
ġəkil-3. Zərif konstitusiya tipi.
Bərk (quru): konstitusiya tipinidə birləĢdirici və piy toxumaları həm dəri altında , həm də
daxili orqanlarda az inkiĢaf edir. Bunlarda bədən
bucaqlı, oynaqlar və vətərlər, qan damarları dəri
üstündə aydın hiss olunur. Dəriləri bərk, elastik,
əzələləri bərk, qüvvətli, ayaqları möhkəm
quruluĢlu olur. Bunlarda qan dövranı fəaldır,
tənəffüs və həzm sistemləri inkiĢaf etmiĢdir.
Piylənmə zəif, iĢlək qabiliyyətləri yüksəkdir (iĢ
mal-qarası
).südlük qabiliyyətləri yaxĢıdır
(südlük heyvan )
ġəkil-4. Bərk konstitusiya tipi.
Boş konstitusiya tipindən olan heyvanlarin
dərialti birləĢdirici və piy toxumasi yaxsi inkisaf
edir, əzələləri, daxili orqanlari piy təbəqəlri ilə
zəngin olur. Dri üzərini örtən tüklər, ətlik
qaramalda və qoyunlarda çox zəif olur. Daxili
orqanlar – həzm orqanları belə heyvanlarda zəif
inkisaf edir. Buna görə də ətlik heyvan cinsləri az
həcmli və qüvvəli yemlər tələb edir. BoĢ
konstitusiya tipi , incəliyə meyilli konstitusiya
tipidir.(ətlik qaramal)
ġəkil-5.BoĢ konstitusiya tipi.
Prof . J. A. Boqdanov və M.F. Ġvanov KuleĢovun tiplərinə əlavə olaraq
Möhkəm konstitusiya
tipipini də təklif etmiĢlər. M.F.Ġvanov möhkəm konstitusiya tipini sərbəst tip hesab edir.
Möhkəm konstitusiya tipi, bu da nisbətən qaba sümüklü (is heyvanları) və incə sümüklülərə
bölünür;
Vaxtilə fransız təbibi Siqo insanlarda 4 tip olduğunu irəli sürmüĢdür:
1) tənəfffüs respirator),
2) həzm(dikestiv), 3) əzələ (muskulyar), 4) beyin (serebral ) tip. U.Dyurst heyvanlarda
orqanların mühitə uyğunlaĢma nəticəsində quruluĢunun komplementarlıq xüsusiyətlərinə
21
Bu dövürdə eksteriyer və heyvanların eksteriyerə görə qiymətləndirilməsi onların satıĢ
qiymətini müəyyənləĢdirmək baxımndan daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. 1717-ci
ildə Moskva
Ģəhərinin banisi Y. M. Dolqorukin “konskay” kitabında eskteriyerin qiymətləndirilməsi
üsullarının təsviri verilmiĢdir. Eksteryeri bilməklə konstitusiya tipini, bədən qruluĢunun, fərdi
xüsusiyyətini və məhsuldarlıq istiqamətini müəyyən etmək mümkündür. Ətlik malın gövdəsi
dərin və enli olmaqla yaxĢı inkiĢaf etmiĢ əzələ və dərialtı toxuma ilə səciyyələnir. Onların baĢı
yüngül, qısa, buynuzları kiçik, qısa enlidir. Bel və arxa düz, enli və ətlidir.
Arxa enli olub, əzələ
toxuması ilə dolğundur. Ayaqlar qısa enli və Ģaqulidir. Dərisi boĢ olmaqla, dəri altında piy
təbəqəsi yaxĢı inkiĢaf etmiĢ olur. Türk örtüyü nazik, zəif və yumuĢaqdır. Ətlik malın döĢ qəfəsi
qısa enli, silindirvaridır.
Odur ki, ətlik malın xaric görünüĢü düz bucaqlı, paralelepipedi xatırladır, ətlik maldan fərqli
olaraq südlük malın arxa nahiyyəsi ön hissəyə nisbətən yaxĢı inkiĢaf etmiĢ olur. Gövdənin
aralıq hissəsidə nisbətən yaxĢı, ön hissə isə az inkiĢaf etmiĢdir. Südlük malda sümük əzələ və
dəri sistemi də zəif inkiĢafı ilə səciyyələnir. Yunluq və ətlik qoyunların, yumurtalıq və ətlik
toyuqların xarici forması bir-birindən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənir.
Eksteriyer heyvanların xarici forması, quruluĢu, habitusu olmaqla onların məhsuldarlıq və
damazlıq xüsusiyyətlərini qiymətləndirmədə rol oynayır. Eksteriyer uzrə heyvanı
qiymətləndirdikdə aĢağıdakılar müəyyən edilir: 1) konstitusiya tipi. 2) cinsli və tipikliyi. 3)
fərdi xüsusiyyətləri və bununla baĢqa heyvanlardan fərqi. 4) yaĢa görə dəyiĢməsi. 5)
kondisiyası. 6) sağlamlığı (fizioloji, baytarlıq vəziyyəti) 7) bu və ya digər məhsuldarlıq
qabiliyyəti.
Bunların sayəsində heyvanin ayrı-ayrı bədən hissələri və onların arasında mütənasiblik,
ahəngdarlıq müəyyənləĢdirilir.
Eksteriyeri hissələr üzrə qiymətləndirmə metodları.
Burada bir neçə üsul vardır, bunlarda əsasən heyvanları
somotoskopiya, somotometriya,
somotoqrfiya üsullarıdır. Bundan baĢqa bəzən heyvanların modelləri, yelin modeli üsulları da
tətbiq edilir.
Somotoskopiya, yəni heyvana gözəyarı baxma və əlləməklə qiymətləndirmək. Bu yolla
heyvanların quyruğu, quyuğun yağlılıqı, əlavə əmcəklər, qabırqa, boğazlarında pürcüm olması,
əmcəklərin sayı, buynuzlarda halqaların sayı, yunluluq, yunun qıvrımlıq dərəcəsi, qalınlıqı,
uzunluğu, hər əlamətin inkiĢaf dərəcəsi, böyüklüyü, uzunluğu, enliyi, dərinliyi, statların
forması, nöqsanları, belin batıq - dik olması, sağrının düĢgün, sallaq, çatı formalı olması,
ayaqların qılıncvari, keçi duruĢlu, ikisvari duruĢlu, kəllənin profili, qabalığı, boynun maral,
durna duruĢu, quyruq formaları və bu kimi müsbət, mənfi xüsusiyyətlər müəyyənləĢdirilir və
eksteriyerlərə statlar üzrə qiymət verilir. Qiymətləndirmədə hər heyvanın bədən hissələri yaxĢı
öyrənilməli və tanınılmalıdır. Qiymətləndirmədə hərheyvanın yetiĢdirilmə, məhsuldarlıq
istiqaməti, cinslik cəhətləri və müvafiq xüsusi təlabatları nəzərə alınmalıdır.
Gözəyarı
qiymətləndirmə (somatoskopiya) bu üsulla heyvan baĢ, boyun, cidov, döĢ, bel, arxa, ətraflar,
yelin xarici cinsiyyət orqanları, heyvanın dərisi və sümüyün və əzələnin inkiĢafı
qiymətləndirilir, qiymətləndirmə baĢdan baĢlayır və ətraflarda qurtarır. Bu qiymətləndirmə
qaramalda 10 balla yerinə yetirilir. Ümumi görünüĢü inkiĢafı 3 bal, yelin forması 5 bal, qabaq
və arxa ətraf 2 bal.
Somotometriya, yəni heyvanların bədən hissələrini ölçmək yolu ilə qiymətləndirmə üsulu. Bu
obyektiv üsuldur. Çünki ölçü ilə əsil göstərici əldə edilir və baĢqa əsas ölçülərlə müqayisə
ġəkil-7.Ġnəyin bədən statları