104
Cinslər
1.01.1990
1.01.2000
1.01.2010
baĢ
%
baĢ
%
baĢ
%
Qara-ala
166,4
31,8
160,4
33,3
159,4
28
Qonur
Latviya
51,1
9,75
26,5
5,5
24,48
4,3
Qırmızı
Eston
2,7
0,5
-
-
-
-
Qırmızı
Səhra
2,2
0,4
0,6
0,12
-
-
ġvis
49,8
9,5
46,4
9,6
55,80
9,8
Kostroma
37,2
7,15
38,5
7,99
44,41
7,80
Qonur
Qafqaz
125,5
24
130,9
27,2
179,36
31,5
Lebedin
5,3
1,07
2,2
0,46
1,42
0,25
Simmental
46,9
8,9
48,8
10,13
70,04
12,3
Aberdin-
anqus
7,41
1,36
3,9
0,81
4,89
0,86
Hallovey
7,6
1,45
3,5
0,73
2,85
0,50
Santa-
hertruda
0,3
0,06
0,2
0,04
0,17
0,03
Kuba-zebu
0,9
0,2
0,5
0,09
0,46
0,08
Zebu
hibridləri
20,9
0,5
19,5
4,05
25,62
4,5
Damazlıq
qaramal
523,8
3,9
481,9
100
569,4
2600,1
100
Cəmi
iribuynuzlu
qaramal
1831,6
1999,4
105
2010-cu ilin statistik məlumatlarına əsasən qaramalın cins tərkibinin yaxĢılaĢdırılmasının
aĢağıda göstərilən məlumatlardan aydın olar.
01 yanvar 2010-cu ilə olan məlumat
Cinsi yaxĢılaĢdırılmıĢ mallar - 308000 baĢ
CamıĢlar - 150000 baĢ
Süni mayalanma yolu ilə alınmıĢ mələz heyvanlar- 60000 baĢ
Sahibkarların Ģəxsi vəsaiti hesabına son 10-ildə
satın alınmıĢ cins heyvanlar- 13000 baĢ
“Aqrolirinq” ASC xətt ilə gətirilmiĢ cins mallar- 1540 baĢ
Dövlət Damazlıq müəssisələrindən satılmıĢ cins mallar- 2860 baĢ
Özəl damazlıq təsərrüfatlarından son 5 ildə satılmıĢ cins mallar- 6000 baĢ
Xalq seleksiya yolu ilə yaxĢılaĢdırılmıĢ cinslər- 28000 baĢ
Respublikada mövcud olan cins mallar cəmi: 569400 baĢ
Yuxarıda göründüyü kimi respublikamızda mövcud qaramalın cins tərkibi illər üzrə
yaxĢılaĢdırılma aparılmıĢdır. Bu da onunla bağlıdır ki, son illər respublikamızda Qara-ala, HolĢtin
və Kuba Zebu cinslər ilə yaxĢılaĢdırılma aparılmıĢdır. Ona görə də nisbətən ət və süd məhsuldarlığı
yüksəlmiĢdir .
1. Simmental cinsin xarakterizəsi.
Simmental mal öz müsbət bioloji və təsərrüfat xüsusuiyyətlərinə malik olduğu üçün
Avropaya və Amerika qitəsində çox geniĢ yayılmıĢdır. Simmental mal öz vətənindən xaricdə
müxtəlif adlarda: Məsələn, Fransada Ģərqi ala-mal, Almaniyada xallı mal, Ġtalyanın Ģimali–Ģərqində
ala-qırmızı friul malı, Rusiyada sarı-ala mal adlanır.
Azərbaycan ərazisində simmental malı ilk dəfə 1903-cü ildə gətirilmiĢdir. GətirilmiĢ mal (2
baĢ törədici buğa, 5 baĢ simmental mələz inəyi) yerli Ģəraitdə artırılmıĢ və sonralar
mələzləĢdirmədə istifadə edilmiĢdir.
Ġ.Ġ.Kaluginin tədqiqatına və digər tədqiqatçıların
məlumatlarına əsasən malın çox hissəsi açıq-sarı, az
hallarda boz, yaxud qırmızı qonur rəngli idi. BaĢında,
ayaqlarında və yelinində ağ niĢanələrə təsadüf edilir .
Muğan bölgəsi rayonlarında yerli qaramal uzun
müddətdir ki, simmental cinsi ilə çarpazlaĢdırılır.
Məqsəd, yerli malın müsbət xüsusiyyətlərini və
simmental cinsinin yüksək məhsuldarlıq və baĢqa
keyfiyyətlərini özündə toplamıĢ mal qrupu yaratmaqdır. ġəkil-62.Simental cinsin inəyi.
106
Onu da qeyd etmək əsaslı olardı ki, simmental mal eyni zamanda respublikamızın Qərb bölgəsinə
yaxĢı uyğunlaĢmaqla yanaĢı tezyetiĢkənlik, yüksək böyümə dinamikasına xasdırlar .
Bir çox ölkələrdə Simmental mal yaxĢılaĢdırıcı cins kimi çox geniĢ istifadə olunur.
Seleksiyaçılar simmental cinsinin süd sağımını artırmaq və maĢınla sağımda südvermə sürətini
yüksəltmək məqsədilə cinsin inəklərini qırmızı-ala holĢtin cinsi ilə çarpazlaĢdırırlar. Göstərilən
cinslər arası çarpazlaĢdırma Rusiya, Maldova, Lipetsk, Tambov və Smolensk vilyətində, Ukrayna,
Qazaxıstanda geniĢ iĢlər aparılır. V.P.Burkat, A.F.Xavruk verdikləri məlumata görə Ukranyada
simmental cinsinin qırmızı-ala, holĢtin-friz cinsilə çarpazlaĢdırılması nəticəsində alınmıĢ
mələzlərin sağımı 3678 kq südündə yağlılığı 3,83% təĢkil etmiĢdir .
Birinci nəslin mələzləri öz simmental həmyaĢıdlarına nisbətən 450 kq-dan artıq süd vermiĢlər.
Simmental cinsi hazırda dünyanın bir çox yerlərində geniĢ yayılmasına görə ən aparıcı cins hesab
olunur. Hazırda verilən statistik məlumatlara əsasən Avropa dövlətlərində 40 milyon baĢdan çox və
ya dünyada olan simmental cinsin 20%-dən çoxu yayılmıĢdır. Ən geniĢ Macarıstanda (90%),
Çexoslovakiyada (77%), Avstriyada (70%), Ġsveçrədə (49%), Yuqoslaviyada (40%), Almaniyada
30% keçmiĢ SSRĠvə MDB dövlətlərində ümumi qaramalın 32 %-ni təĢkil edir .
F.Zuziyanov verdiyi elmi məlumatlara görə Qazaxıstanda simmental cinsli inəklərin qırmızı –
ala holĢtin törədicilərlə çarpazlaĢdırılması nəticəsinə alınmıĢ mələzlərin birinci laktasiyada sağımı
təmiz cinsli simmental həmyaĢıdlarına nisbətən təsərüfat Ģəraitində aslı olaraq 406-779 kq yüksək
olmuĢdur [52, 53]. N.Ġ.Nusov, A.A.Panraktov, L.Lkomrov tədqiqatlarında Simmental cinsini
herreford, Aberdin-anuqs və ġarole cinsin törədiciləri ilə çarpazlaĢdırılmıĢ və müxtəlif canlı kütlə
göstəricilərinə rast gəlmiĢlər. Kəsim qabağı canlı kütlə simmental cinsində orta hesabla 385 kq
olmuĢdursa onun hereford mələzi ilə 417 kq, Aberdin–Anqus mələzi 470 kq və ən yüksək canlı
kütlə ġarolex Simmental mələzlərində 537 kq-a çatmıĢdır. Bu da onu göstərir ki, müxtəlif variantlı
çarpazlaĢdırma tətbiq olnması simmental cinsin yüksək potensiala malik olduğunu göstərir .
N.N.Qarbaçovun Moldovada apardığı tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, eyni Ģəraitdə və yaxĢı
yemləmə səviyyəsində Simmental–HolĢtin mələzlərindən Simmental həmyaĢıdlarına nisbətən
23,9% artıq süd sağılmıĢdır, müəllifin verdiyi digər məlumata görə mələzlər südün yağlılığına görə
Simmental həmyaĢıdlarından bir az geridə qalırlar [41]. L.K.Ernest Simmental cinsi ilə bağlı olan
tədqiqatlardan məlum olur ki, normal bəsləmə və saxlama Ģəritində damazlıq təsərrüfatlarda onlar
4240 kq süd vermiĢ və südündə
yağ
3,73% olmuĢdur .
M.D.Dedov, Y.N,Qriqorev tədqiqatlarında Simmental cinsin südündə
yağ
3,26-3,51%
olduğunu qeyd etmiĢlər. Damazlıq təsərrüfatlarda inəklərin 4000-4700 kq olduqlarını da
göstərmiĢlər .
Rusiyanın Tambov Vilayətində A.V.Kotikovun apardığı təcrübələr göstərir ki, simmental
cinsinin holĢtin cinsilə mələzləri öz ana (Simmental) cinsinə nisbətən sağım üzrə yox, südün
tərkibində yağın miqdarına görə də üstünlüyə malikdirlər. Rusiyanın Smolensk vilayətində
R.Q.Popov tərəfindən aparılan təcrübələrdə də oxĢar nəticə əldə etmiĢlər .
Simmental cinsin digər ətlik və südlük cinslər ilə çarpazlaĢdırılması nəticəsində mələzlər də
yüksək ət məhsuldarlığına malik olurlar. N.F.Rostoves, Ġ.Ġ,ÇerkaĢenkonun tədqiqatlarında
mələzlərin canlı kütləsi 533 kq-dan 784 kq-a çatmıĢlar, cəmdək çəkisi 326-431 kq, kəsim çıxarı
Dostları ilə paylaş: |